35. Dasturlash tillari va ularni xususiyatlarini tushuntiring

Elektron hukumat — Barcha ham „ichki“, ham „tashqi“ aloqalar va jarayonlar majmuasi bo'lib, tegishli axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan quvvatlanib va taʼminlanib turadigan hukumat. Kommunikatsiya tarmoqlari (shu jumladan Internet) orqali axborotga ishlov berish, uni uzatish va tarqatishni elektron vositalari asosida davlat boshqaruvini tashkil qilishni, davlat hokimiyati organlarini barcha boʻgʻinlari tomonidan fuqarolarning barcha toifalariga elektron vositalar bilan xizmatlar koʻrsatish, oʻsha vositalar yordamida fuqarolarga davlat organlarining faoliyati haqida axborot berish. „Elektron hukumat“ tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo boʻlgan, lekin amaliyotga soʻnggi yilardan boshlab tatbiq qilina boshladi. Elektron hukumatni ishlab chiqish bilan birinchi galda AQSh va Angliya, hamda Italiya, Norvegiya, Singapur, Avstraliya va ayrim boshqa davlatlar (Fransiya, Germaniya, Katar, BAA va h.k.) shugʻullandilar. Elektron hukumatning uch asosiy rivojlanishi tizimi ajratiladi:- hukumat- aholi (G2C);- hukumat — biznes (G2B);- hukumat — hukumat (G2 G).Oʻzbekistonda ham elektron hukumat barpo qilish ishlari boshlab yuborilgan. Jahon tajribasiga mavjud amaliyotga koʻra, u ikki oʻzaro bogʻlangan, lekin funksional jihatdan mustaqil qismlardan, Hukumat Intranetidan va tashqi infratuzilmadan tarkib topgan. Hukumat Intraneti axborot tizimining ichki infratuzilmasini qamrab oladi, u davlat tuzilmalari tomonidan davlat korporativ vazifalarini amalga oshirishdagi oʻzaro munosabatlarda foydalaniladi. Tashqi infratuzilma, davlatni fuqarolar (G2C) va tashkilotlar (G2B) bilan oʻzaro ishlashini taʼminlaydigan ommaviy axborot infratuzilmasini qamrab oladi.
55. Aхbоrоt хаvfsizligigа tаhdidlаrning аsоsiy turlаrini keltirib o`ting.
Tashqi va ichki omillar inson va jamiyat uchun axborot tahdidlarining manbalari bo'lishi mumkin (1.1-rasm). Guruch. 1.1. Rossiya uchun asosiy axborot tahdidlarining manbalari Rossiya uchun asosiy tashqi tahdidlarning manbalari quyidagilardan iborat: ♦ axborot texnologiyalari sohasidagi jahon yutuqlaridan foydalanishga qarshi bo'lgan mamlakatlar siyosati; ♦ «axborot urushi», mamlakatdagi axborot muhiti faoliyatini buzish; ♦ milliy manfaatlarga qarshi qaratilgan jinoiy faoliyat. Rossiya uchun asosiy ichki tahdidlarning manbalari quyidagilardan iborat: ♦ axborotlashtirish darajasi bo'yicha dunyoning yetakchi davlatlaridan orqada qolishi; ♦ axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarini ishlab chiqarishda elektronika sanoatidan texnologik orqada qolish; ♦ fuqarolarning bilim darajasining pasayishi, bu esa axborot muhitida ishlashga to'sqinlik qiladi. Axborot xavfsizligiga tahdidlarni qasddan (ruxsatsiz kirish) va tasodifiy (1.2-rasm) ajratish mumkin. Guruch. 1.2. Axborot tahdidlarining asosiy turlari Qasddan tahdidlar ko'pincha ruxsatsiz kirish, hujum, hujum deb ataladi. Bu tahdidlar insonning xatti-harakatlari bilan bog'liq bo'lib, ularning sabablari bo'lishi mumkin: o'z qobiliyatlarini o'z-o'zini tasdiqlash (xakerlar), ularning hayotiy holatidan norozilik, ularni amalga oshirish uchun ketadigan moddiy qiziqish, o'yin-kulgi va boshqalar. Kompyuter tizimlari uchun odatiy bo'lgan ba'zi bir qasddan tahdidlar: ♦ axborotni o'g'irlash: hujjatlar va fayllarga ruxsatsiz kirish (ma'lumotlarni ko'rish va nusxalash), kompyuterlar va saqlash vositalarini o'g'irlash, ma'lumotlarni yo'q qilish; ♦ kompyuter viruslarining tarqalishi; ♦ uskunaga jismoniy ta'sir qilish: uskunaning o'zgarishi, aloqa kanallariga ulanishi, ommaviy axborot vositalarining shikastlanishi yoki yo'q qilinishi, magnit maydonning ataylab ta'siri. Kompyuter tizimlarida qasddan tahdidlar axborotga kirish kanallari orqali amalga oshirilishi mumkin: ♦ xodimning kompyuter ish joyi; ♦ kompyuter tizimi administratorining kompyuter ish joyi; ♦ tashqi xotira vositalari (disklar, lentalar, qog'oz tashuvchilar); ♦ tashqi aloqa kanallari. Eng jiddiy tahdid kompyuter viruslaridan kelib chiqadi. Har kuni 300 tagacha yangi viruslar paydo bo'ladi. Viruslar milliy chegaralarni hurmat qilmaydi, bir necha soat ichida butun dunyo bo'ylab tarqaladi. Kompyuter viruslarining zarari har xil bo'lishi mumkin: monitor ekranida paydo bo'ladigan begona yozuvlardan tortib, zararlangan kompyuterdagi ma'lumotlarni o'g'irlash va o'chirishgacha. Bundan tashqari, bu operatsion muhitning tizim fayllari ham, ofis, buxgalteriya hisobi va foydalanuvchi uchun ma'lum ahamiyatga ega bo'lgan boshqa hujjatlar bo'lishi mumkin. 2003 yilda viruslardan ko'rilgan moliyaviy zarar 12 milliard dollarga baholangan. Zararli dasturlar orasida troyan otlari alohida o'rin tutadi, ular egasi tomonidan sezilmasdan o'z kompyuteriga o'rnatilishi va ishga tushirilishi mumkin. Troyan otlarining turli xil variantlari ekran mazmunini ko'rish, klaviaturadan kiritilgan buyruqlarni ushlab turish, parollar va fayllarni o'g'irlash va o'zgartirish va h.k. imkonini beradi. Borgan sari Internet ma'lumotlarning "sabotaj" sababi deb ataladi. Bu Internet orqali amalga oshiriladigan xizmatlar va elektron tranzaktsiyalar doirasining kengayishi bilan bog'liq. Ko'pincha kompyuter viruslari elektron pochta, bepul dasturlar, kompyuter o'yinlari bilan birga keladi. 2003 yilda ikkita global epidemiya kuzatildi, bu Internet tarixidagi eng kattasi. Shunisi e'tiborga loyiqki, epidemiyalarga klassik pochta qurtlari emas, balki ularning tarmoq modifikatsiyalari - tarmoq ma'lumotlar paketlari shaklida tarqaladigan qurtlar sabab bo'lgan. Ular zararli dasturlar reytingida yetakchiga aylanishdi. Masalan, 2003 yilda paydo bo'lgan bunday dasturlarning umumiy massasida "tarmoq qurtlari" ning ulushi 85% dan oshadi, viruslar ulushi - 9,84%, troyanlar 4,87% ni tashkil qiladi. So'nggi paytlarda tarmoq hujumlari eng keng tarqalgan kompyuter tahdidlari orasida paydo bo'ldi. Malefaktorlarning hujumlari kompyuter tarmog'ining ayrim tugunlarini o'chirishga qaratilgan. Ushbu hujumlar "xizmatni rad etish" hujumlari sifatida tanilgan. Ba'zi tarmoq tugunlarini, hatto cheklangan vaqtga ham o'chirib qo'yish juda jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, bankning to‘lov tizimi serveriga xizmat ko‘rsatishdan bosh tortish to‘lovlarni amalga oshirishning imkonsiz bo‘lishiga va buning natijasida katta miqdorda bevosita va bilvosita moliyaviy yo‘qotishlarga olib keladi. Tasodifiy tahdidlar axborotni kiritish, saqlash, qayta ishlash, chiqarish va uzatish jarayonida turli xil ta'sirlarga duchor bo'lishida namoyon bo'ladi. Bunday ta'sirlarni aniqlaydigan tasodifiy omillar ham kutilmagan vaziyatlar (fors-major holatlari), ham inson omillari (axborot bilan ishlashda xatolar, beparvolik, beparvolik) bilan bog'liq. Masalan, kompyuter tizimlarida tasodifiy ta'sirlarning sabablari quyidagilar bo'lishi mumkin: ♦ kompyuter foydalanuvchisining xatolari; ♦ axborot tizimlarini professional ishlab chiquvchilarning xatolari: algoritmik, dasturiy, strukturaviy; ♦ uskunaning nosozliklari va nosozliklari, shu jumladan aloqa liniyalaridagi signallarning aralashuvi va buzilishi; ♦ fors-major holatlari (baxtsiz hodisa, yong'in, suv toshqini va boshqa fors-major holatlari).

56. Blokcheyn texnologiyasi xususiyatini tushuntirib bering.

Boshqa maqsadlar uchun qarang Blok zanjiri (ajratish).

Taklif qilingan Blockchain-ga asoslangan ma'lumotlar bazasi bo'lishi birlashtirildi ushbu maqolada. (Muhokama qiling) 2020 yil aprelidan beri taklif qilingan.

Bitcoin blockchain tuzilishi
A blok zanjiri,^[1][2][3] dastlab blok zanjiri,^[4][5] ning tobora ko'payib borayotgan ro'yxati yozuvlar, deb nomlangan bloklaryordamida bog'langan kriptografiya.^[1][6] Har bir blokda a mavjud kriptografik xash oldingi blokdan,^[6] a vaqt tamg'asiva tranzaksiya ma'lumotlari (odatda a sifatida ko'rsatilgan Merkle daraxti).
Dizayni bo'yicha, blokirovka ma'lumotlar o'zgarishiga chidamli. Buning sababi shundaki, qayd etilgandan so'ng, har qanday blokdagi ma'lumotlar orqaga qaytish bilan barcha keyingi bloklarni o'zgartirmasdan o'zgartirilishi mumkin emas. Tarqatilgan kitob sifatida foydalanish uchun blok zanjiri odatda a tomonidan boshqariladi foydalanuvchilararo tarmoqqa birgalikda rioya qilish protokol tugunlararo aloqa va yangi bloklarni tasdiqlash uchun. Blokcheyn yozuvlari o'zgarmas bo'lmasada, blokcheynlar ko'rib chiqilishi mumkin dizayn bilan xavfsiz va taqsimlangan hisoblash tizimiga yuqori darajada misol keltiring Vizantiya xatolariga bardoshlik. Blockchain "ochiq, tarqatilgan daftar yozib olish mumkin bitimlar ikki tomon o'rtasida samarali va tekshiriladigan va doimiy ravishda ".^[7]
Blok zanjiri ushbu ismdan foydalangan holda (yoki odamlar guruhi) tomonidan ixtiro qilingan Satoshi Nakamoto 2008 yilda ommaviy bitim sifatida xizmat qiladi kitob ning kripto valyutasi bitkoin.^[1] Satoshi Nakamoto kimligi hozirgacha noma'lum bo'lib qolmoqda. Bitkoin uchun blokcheyn ixtirosi uni hal qilish uchun birinchi raqamli valyutaga aylandi ikki marta sarflash ishonchli organga yoki markazga ehtiyoj sezmasdan muammo server. Bitkoin dizayni boshqa dasturlarni ilhomlantirdi^[1][3] va jamoatchilik tomonidan o'qiladigan va keng foydalanadigan blokcheynlar kripto-valyutalar. Blockchain turi hisoblanadi to'lov yo'li.^[8] Xususiy blokcheynlar biznesdan foydalanish uchun taklif qilingan, ammo Computerworld tegishli xususiy xavfsizlik modelisiz bunday xususiylashtirilgan blokcheynlar marketingi deb nomlandi "ilon moyi".
Bitcoin operatsiyalari (2009 yil yanvar - 2017 yil sentyabr)
Kriptograf Devid Chaum birinchi marta 1982 yil "O'zaro shubhali guruhlar tomonidan tashkil etilgan, saqlanib qolgan va ishonchli kompyuter tizimlari" nomli dissertatsiyasida blokcheynga o'xshash protokolni taklif qildi.^[10] Kriptografik himoyalangan bloklar zanjiri bo'yicha keyingi ishlar 1991 yilda Styuart Xaber va V. Skott Stornetta tomonidan tasvirlangan.^[6][11] Ular hujjat vaqt tamg'alarini buzib bo'lmaydigan tizimni amalga oshirishni xohlashdi. 1992 yilda Xaber, Stornetta va Deyv Bayer qo'shildi Merkle daraxtlari dizaynga, bu bir nechta hujjat sertifikatlarini bitta blokda to'plashga imkon berish orqali samaradorligini oshirdi.
Bloklar haqiqiy partiyalarga ega bitimlar xash qilingan va a-ga kodlangan Merkle daraxti.^[1] Har bir blok tarkibiga quyidagilar kiradi kriptografik xash ikkitasini bog'laydigan blok zanjiridagi oldingi blokning. Bog'langan bloklar zanjir hosil qiladi.^[1] Bu takroriy jarayoni avvalgi blokning yaxlitligini tasdiqlaydi, ya'ni boshlang'ich blokga qaytariladi genezis bloki.
The blokirovka qilish vaqti bu tarmoq uchun blokcheynda bitta qo'shimcha blok yaratish uchun sarflanadigan o'rtacha vaqt. Ba'zi blokcheynlar har besh soniyada bo'lgani kabi yangi blok yaratadi.^[26] Blokni tugatish vaqtida kiritilgan ma'lumotlar tekshirilishi mumkin. Kripto valyutasida bu amalda tranzaktsiya sodir bo'lganda sodir bo'ladi, shuning uchun blokirovka qilishning qisqarishi operatsiyalarni tezroq amalga oshirishni anglatadi. Bloklash vaqti Ethereum 14 dan 15 soniya oralig'ida o'rnatiladi, bitcoin uchun o'rtacha 10 daqiqa.


57. Zamonaviy texnik vositalar turlarini keltiring.