30-Laboratoriya ishi Termoparani darajalash va termoelektr yurituvchi kuchni aniqlash Kerakli asbob va materiallar

---

FIIKA 
1 
 
30-Laboratoriya ishi 
Termoparani darajalash va termoelektr yurituvchi kuchni aniqlash 
Kerakli asbob va materiallar:
Tayyor termopara, sezgirligi yuqori 
bo‘lgan galvanometr, termostat yoki isitgichli kalorimetr.
Ishning maqsadi: 
Qattiq jismlarda yuz beruvchi kontakt hodisalarni 
termopara yordamida va termoelektr yurituvchi kuchlarni aniqlash asosida 
o‘rganish. 
Asosiy nazariy ma’lumotlar 
Ikki xil metal sim uchlari kavsharlanganda ularning haroratiga va 
moddalarning kimyoviy tabiatiga bog‘liq holda erkin elektronlarining 
diffuziyalanishi sababli o‘tkazgichlarning uchlarida hosil bo‘lgan potensiallar 
farqiga kontakt potensiallar farqi deb ataladi. Bu hodisani birinchi marta 1797 yili 
italiyalik fizik A.Volta tajribada tekshirib, o‘zining quyidagi ikkita qonunini kashf 
qildi. 
Voltaning birinchi qonuni: ikki har xil metal – o‘tkazgichlar 
tutashtirilganda, ular uchlarida hosil bo‘lgan kontakt potensiallar farqi ularning 
fizikaviy–kimyoviy xususiyatlariga va haroratga bog‘liqdir.
Voltaning ikkinchi qonuni: o‘zaro ketma-ket ulangan bir qancha metal 
o‘tkazgichlar uchlarida hosil bo‘lgan kontakt potensiallar farqi o‘zgarmas 
haroratda faqat eng chekkadagi o‘tkazgichlarning fizikaviy– kimyoviy 
xususiyatlariga bog‘liq. Volta metallarning shunday qatorini tuzdiki, bu
qatorda har bir oldingi metal o‘zidan keyingilariga tutashtirilganda musbat 
zaryadlanar ekan. Volta qatori quyidagichadir: Sb-43; Fe-15; Mo+7,6; 
Cd+4,6; W+3,6; Cu+3,2; Zn+3,1 






град
мкВ
Metallarning klassik elektron o‘tkazuvchanlik nazariyasiga binoan,
tutashtirilgan ikki metal o‘tkazgich (1-rasm) uchlaridagi kontakt potensiallar 
farqi tashqi 
e
A
A
tashqi
2
1





va ichki
02
01
ln
n
n
e
кТ
ichki



kontakt potensiallar farqlarining 
yig‘indisiga tengdir, ya’ni
02
01
2
1
12
ln
n
n
e
кТ
e
A
A
i
t












(1) 
A
1
n
01 
A
2
n
02
1-rasm 

---

FIIKA 
2 
bunda 
2
1
,
А
А
– birinchi va ikkinchi metalldan elektronning chiqish ishi, 
е
– 
elektroning zaryadi, 
k
– Bolsman doimiysi, 
T
– absolyut harorat, 
02
01
,
n
n
-
birinchi va ikkinchi o‘tkazgichlardagi erkin elektronlar konsentratsiyasi. (1) 
formula Volta birinchi qonunining matematik ifodasi bo‘lib, haqiqatdan ham 
tutashtirilgan ikki o‘tkazgich uchlaridagi kontakt potensiallar farqi 
12


harorat 
T
ga va ularning fizik-kimyoviy xususiyatlari
02
01
2
1
,
,
,
n
n
A
A
ga bog‘liqdir.
Volta ikkinchi qonunini isbotlash uchun, 2-rasmda tasvirlangan, o‘zgarmas 
haroratda o‘zaro ketma-ket ulangan o‘tkazgich zanjirini qarab chiqaylik. (1) dan 
foydalanib quyidagini yozamiz: 
04
03
4
3
03
02
3
2
02
01
2
1
34
23
12
14
ln
ln
ln
n
n
e
кТ
e
A
A
n
n
e
кТ
e
A
A
n
n
e
кТ
e
A
A

























Bundan
04
01
4
1
14
ln
n
n
e
кТ
e
A
A






,
(3) 
bunda 
14


– kontakt potensiallar farqi 
oraliqdagi o‘tkazgichlarning fizik-kimyoviy 
xususiyatlariga bog‘liq emas. Agar bu o‘zaro 
ketma-ket ulangan to‘rtta o‘tkazgichlarning 
uchlari tutashtirilib, yopiq zanjir hosil qilinsa 
(3-rasm) u vaqtda (1) ga asoslanib quyidagi 
munosabat kelib chiqadi: 
0
ln
ln
ln
ln
01
04
1
4
04
03
4
3
03
02
3
2
02
01
2
1
41
34
23
12



























n
n
e
кТ
e
A
A
n
n
e
кТ
e
A
A
n
n
e
кТ
e
A
A
n
n
e
кТ
e
A
A





(4) 
Bundan ko‘rinadiki, kontaktlardagi haroratlar bir xil bo‘lganda, yopiq 
zanjirda kontakt potensiallar farqi hosil bo‘lmas ekan.
3-rasm 
1 
2 
3 
4 
T 
T 
T 
T 
1
3
2-rasm 
2 
4 

---

FIIKA 
3