|
2. Ilimiy sholıw (talqı) túsinigi
Sholıw (arabsha - anıqlama beriw, túsindiriw) -1) Kitap sholıw -kitaptıń tekstine túsindirme beriw, oǵan ilimiy túsindirme, maǵlıwmat beretuǵın bólegi. Dóretpelerde, awdarma hám hújjetli baspalarda teksttiń mazmun-mánisin túsindirip beriwde qollanıladı. Túsindiriw avtor, baspa, qánige, awdarmashı tárepinen tayarlanıp, málim bir dóretpe yamasa teksttiń tariyxı, onıń basqa waqıya-qubılıslarǵa, pánlerge, shaxslarǵa, zaman hám mákanǵa baylanıslılıǵı jónindegi maǵlıwmatlardan ibarat boladı. Túsindiriwde avtor atap ótken birpara waqıya hám faktlar, ol yamasa bul sebep menen áshkara jazılmaǵan yamasa jazılıwı kerek zatlarǵa aytıladı, birpara sóz, sóz birikpesi hám sóz dizbegilerdiń mánisi ashıp beriledi. Túsindiriw qısqa hám paydalanıwǵa qolay bolıp, ádetde, tekstten keyin bólek maqala yamasa maǵlıwmat formasında da jaylastırıladı
2) jurnalistika janrlarınan biri. Ǵalaba xabar qurallarında sociallıq-siyasiy, mádeniy-aǵartıwshılıq waqıya-qubılıslardıń, hújjet hám basqa túsindiriwdiń mánisi hám de áhmiyetin kópshilikke operativ túsindirip, bayanlap beriwge mólsherlengen material túri. Túsindiriwde faktlardı analizlew, salıstırıw, pikirdi dálillewdiń túrli qurallarınan paydalanıw, ulıwmalastırıw, juwmaq sıyaqlı usıllardan keń paydalanıw múmkin.
Ilimiy bilim alıw úyreniliwi maqset etilgen obyektti ilimiy tárepten xarakteristikalaw, klassifikaciyalaw hám ilimiy sholıw arqalı ámelge asırıladı. Ilimiy xarakteristikalaw oylawdıń óz aldına túri bolıp, belgisizlikti xabar arqalı túsindiriw bolıp tabıladı. Ilimiy xarakteristikada eki túrli ózgesheliklerge ajratıladı: birinshisi, bul xarakteristikalanıp atırǵan obyektler, hádiyselerdiń ulıwma klasına tiyisli, yaǵnıy bul obyekt qanday túrge tiyisliligin kórsetip beretuǵın ayrıqshalıqlardı anıqlaw, ekinshisi bolsa tap sol túrge kirgen obyektlerden xarakteristikalanıp atırǵan obyektti parıqlaw múmkinshiligin beretuǵın ayrıqshalıqlardı tabıw bolıp tabıladı. Izertlenip atırǵan obyekttiń ulıwma yamasa ayrıqsha qásiyetlerine kóre arnawlı bir toparlarǵa ajıratıp úyreniliwi ilimiy klassifikaciya (klassifikatsiya) dep ataladı. Klassifikaciya arab tilinen alınǵan sóz bolıp, taypalaw, klasslarǵa ajıratıw mánisin ańlatadı. Solay eken, ilimiy biliw dóretiwshilik process bolıp, ol, birinshi náwbette, úyreniwdi, izertlewdi talap etedi. Ilimiy izertlewdiń keyingi basqıshı alınǵan bilimlerdi aytıw - integraciya qılıw bolıp, izertlewdiń original, ayrıqsha dóretiwshilik jumıs ekeni tiykarlanıp talqıda sáwlelenedi. Ilimiy talqınıń tómendegi kórinisleri ámelde:
- dóretiwshilik talqı;
- ilimiy talqı;
- kompilyativ talqı;
- dogmatik talqı;
- ratsional hám irratsional talqı;
- kórkem talqı;
- erkin talqı hám basqalar.
Dóretiwshilik talqı obyektti ápiwayı anıqlama beriw emes, bálki onı zamanagóy ilimiy qaraslarǵa baylanıstırıp úyreniw, olar sintezinen ótkeriw bolıp tabıladı. Bunda izertlewshiniń erkin pikiri, óz sheshimi hám juwmaqları izertlew jumısınıń tiykarǵı noqatı bolıp tabıladı. Dóretiwshilik talqı dóretiwshi menen sheriklikte dóretiwshilik etiw bolıp, ol tekstti, shıǵarmanı keńlew, tereńrek analizlewde qollanıladı hám dóretiwshilik usılı esaplanadı.
Ilimiy talqıdan maqset úyrenilgen waqıya-qubılıslardı, ózgeshelik hám belgilerdi biliw, túsindiriw, anıqlama beriw esaplanadı. Bul processte bilim shegaraları keńeyedi, jańasha dúńyaǵa kózqaras, ilimde jańa katetoriyalar, teoriyalar payda boladı. Obyekttegi námálim belgiler anıqlanadı. Ilimiy talqıda tábiyat hám jámiyet nızamların ashıp beriw, aytıw zárúrli orın tutadı. Qızıǵıwshılıq hám tájiriybelerge, salıstırıwlaw hám eksperiment-sınaqlarǵa tayanısh talqınıń ilimiyligin, qunın asıradı. Tiykarınan ilimiy izertlew ilimiy talqı tiykarına qurıladı, sebebi túsindiriw, anıqlama beriw, bayanlaw izertlewshi qollaytuǵın tiykarǵı usıllar bolıp tabıladı.
Dogmatik talqı ilim tarawlarında qatań ornatılǵan, avtoritetler maqullaytuǵın, erkin pikirlewge jol qoyılmaytuǵın túsindiriw, anıqlama beriw usılı esaplanadi. Ilimde integraciya kúsheygen házirgi waqıtta dogmatik jantasıw dóretiwshilik izertlewlerge irkinish boladı, qatıp qalǵan juwmaqlardı tákirarlawǵa alıp keledi. Izertlewlerdin real turmıs máseleleri menen baylanıstıra almaslıq, obyekt (predmet) tiń real jaǵdayın jetkilikli úyrenbew aqıbette izertlewshiden buyırtpashı esitiwdi qáleytuǵın nátiyjelerdi shıǵarıwǵa májbúr etedi. Ilimde qandayda bir jańa pikir aytıw ushın, dáslep, dogmatik jantasıwdan waz keshiw kerek.
Racional talqı aqıl, aqıl, bilimge tiykarlanǵan anıqlama beriw usılı bolıp, hár qanday ilimiy dóretpe, izertlew yamasa eksperiment ratsional aytılǵanda ǵana jámiyet ushın paydalı boladı. Racional talqı empirik (tájiriybege tiykarlanǵan ) tájiriybelerge, sociallıq ómirdiń qásiyetlerine, ilim-pánniń gumanistik dástúrlerine tayanadı. Hár bir insanǵa tán oylaw, obyekt (predmet)tiń real jaǵdayın, onı jetilistiriw jolların oylaw sheńberinde túsindiriw racional talqı ózgesheligi bolıp tabıladı.
Kórkem talqı da ilimiy, racional ózgeshelikti qurawı múmkin. Shıǵarmalar hám tekstlerdi ilimiy sholıw estetika hám ádebiyattanıw ilimi tarawların bayıtadı. Geyde sap ilimiy dóretpe, tekst te kórkem talqı obyektine aylanadı.
Erkin talqı tayın qáliplerden shetke shıǵıw, olardı bile-tura buzıw, bayanlaw usılı esaplanadı. Kórkem talqıda turmısqa tiykarǵı belgi retinde qaraladı, teksttegi obrazlar, súwretlerde turmıs túsiniklerine qaray ilimiy-teoriyalıq juwmaqlar shiǵarıladı.
Kompilyativ talqı obyekt (predmet)tiń real jaǵdayın jasırıw, avtorǵa yamasa recenzentke jaǵımpazlıq qılıw, «men saǵan tiymeymen, sen de maǵan tiyme» qaǵıydasınan kelip shıǵadı. Kompilyativ talqı juwmaqta joq unamlı sapalardı bar etip, bórttirip kórsetiwge alıp keledi. Bul obyekt (predmet)tiń real máselelerin kórip-kórmewge alıp keledi. Kompilyativ talqı tek unamsız tárepke ǵana iye emes. Ǵárezsiz jantasıwdı esten shıǵarmaǵan kompiliyativ talqı erkin pikirlilikti rawajlandıradı, obyekt (predmet)ti qalıs bahalawǵa járdem beredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
