3-Tema: Erli-zayıplılardıń húqıq hám májbúriyatları

3-Tema: Erli-zayıplılardıń húqıq hám májbúriyatları

1. Er-hayaldıń jeke-nomulkiy huqıq hám minnetlemeleri.

2. Er- hayaldıń múlkshilik munasábetleri.
3. Er-hayaldıń minnetlemeler boyınsha juwapkerligi
4. Shańaraq huqıqıda dawa múddeti.

1. Er-hayaldıń jeke-nomulkiy huqıq hám minnetlemeleri

Nızamda belgilengen qaǵıydalarǵa qaray dúzilgen neke er hám hayal ushın huqıq hám minnetlemelerdi keltirip shıǵaradı, basqasha etip aytqanda er-hayal munasábetleri payda boladı.

Bunda hayal-qızlar siyasiy máselelerde er adamlar menen teń huqıqqa iye bolǵanlaridek, shańaraqta da barlıq jeke hám múlkshilik máselelerde er adamlar menen teń huqıqlardan paydalanadılar hám teppe-teń minnetlemelerge iye esaplanadılar.

Er-hayaldıń belgilengenler etilgen nekesi nátiyjesinde payda bolǵan huqıq hám minnetlemeleri eki qıylı — jeke hám múlkshilik boladı.

Jeke huqıqlardıń ko'pi er-hayaldıń nekesi sebepli júzege keletuǵın huqıqı sıyaqlı, nekege o'tgunga shekem da olarǵa tiyisli boladı.

Mısalı, famılıya tańlaw huqıqı, balalar tárbiyası hám shańaraq-turmıs máselelerin sheshiw, shınıǵıw túri, kásip hám turarjoy tańlaw huqıqları usılar gápiden bolıp tabıladı.

Bunday jaǵdaylar olardıń miynet hám puqaralıq huqıqı mámile uqıpınıń elementi bolıp, shańaraq huqıqı tarawıǵa kirmaydi.

Er-hayaldıń hár birine tiyisli bolǵan jeke huqıq hám minnetlemeler tek shańaraq huqıqı menengine emes, bálki huqıqtıń basqa tarawları menen da tártiplestiriledi.

Puqaralardıń sha'ni hám salawatı Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń 20 -100-statiyasına muwapıq qorǵaw etiledi.

Shańaraqta er hám hayaldıń teń haqılılıǵı.

Er-hayal múlkshilik huqıqqa tiyisli bolmaǵan jeke huqıqlarına tiyisli barlıq máselelerdi birge sheshediler. Olar shańaraqta hámme jeke huqıqlarda tengdirlar.

Ámeldegi nızamlar turmısqa shıqqan hayaldı mámile uqıpın hesh qanday cheklamaydi, onı kúyewine bo'ysundirib, ǵárezli etip da qo'ymaydi.

Barlıq huqıqıy munasábetlerde er-hayal huqıqtıń teń subyekti esaplanıp, olarǵa teppe-teń huqıqlar beriledi hám tiyisli minnetlemeler da juklenedi.

Er hám hayaldıń balalar tárbiyası hám shańaraq turmısı máselelerin sheshiwi.

Shańaraq kodeksiniń 21-statiyasında “Balalar tárbiyası hám shańaraqqa tiyisli turmıs máselelerin er hám hayal birge sheshediler,”- dep belgilengen.

Balalar tárbiyası hám shańaraqqa tiyisli turmısnıń ayırım máselelerin sheshiwde razılıq bolmasa, er-hayaldan hár biri yamasa olardıń ekewi birge payda bolǵan nizoni sheshiw ushın tiyisli mámleketlik organına shaqırıq etiw huqıqına iye esaplanadılar.

Er-hayal ortasında balalar tárbiyasıǵa tiyisli dawlar, balalarǵa famılıya yamasa ısım beriw máselesidegi keliwmovchilik qáwenderlik hám qáwenderlik organı tárepinen sheshiledi.

Respublika sudi áke-analardıńlar ortasındaǵı balalarǵa tiyisli dawlardı
tap 'g'ri sheshiwge ámeldegi shańaraq nızamları menen bir qatarda, Ózbekstan
Respublikası Joqarı sudi Plenumining 2013-jıl 6 -sentyabrdegi 19 -sanlı
“Balalar tárbiyası menen baylanıslı bolǵan dawlardı sheshiwde sud tárepinen nızamlardı qóllaw ámeliyatı tuwrısında ”gi sheshimi programmalıq kórgezmesine tiykarlanishi kerek.

Er hám hayaldıń shınıǵıw túri, kásip hám turar jay tańlaw huqıqları.

“Er hám hayaldıń hár biri shınıǵıw túri, kásip hám turıw hámde jasaw jayın tańlawda erkli bolıp tabıladı”.

Er-hayaldan hár biri qızıǵıwshılıqı, qásiyetleri, dóretiwshilik qábileti, fizikalıq rawajlanıwına qaray, ózine sáykes keletuǵın iskerlik túrin tańlaydı.

Er yamasa hayal tańlaǵan kásip onı qánaatlantirib, shańaraq támiynatı ushın aqsha tabıwǵa xizmet etiwi kerek.

Er-hayaldan birinń jatıpisherlik menen kún keshiriwi, shańaraqtıń materiallıq támiynatıda óz miyneti menen qatnasıw etmasligi da nekeden ajırasıw ushın tiykar bolıwı múmkin.

Er-hayaldıń erkin kásip tańlaw huqıqı nızam menen bekkemlengen. Bul er-hayal óz kasbi máselelerin (oqıw jurtıda hám kurslarda oqıwı, to'garaklarda qatnasıwı hám basqalar ) ózbetinshe túrde sheshiwdi ańlatadı. Bul máseleler jas óspirim balalar máplerin esapqa alıp sheshiledi.

2. Er-hayaldıń múlkshilik munasábetleri

Shańaraqtıń bir pútkilligin quraytuǵın er-hayallar da ózleriniń jeke, ulıwma, ulıwma birgegi úlesli hámde jeke paydalanıwdaǵı buyımlarına iye boladılar.

Shańaraq kodeksiniń 23-statiyasına qaray, “Er hám hayaldıń neke dawamında asırǵan buyım-múlki, sonıń menen birge, neke belgilengenler etilgunga shekem, bolajaq er-hayaldıń ulıwma qarjıları esabıǵa alınǵan buyım-múlki, eger nızam yamasa nekelik shártnamasıda basqasha hal ko'rsatilmagan bolsa, olardıń birgegi ulıwma múlki esaplanadı.

Er hám hayaldıń jalpı dáramatları esabıǵa alınǵan kósher hám kóshpelis buyımlar, qımbatlı qaǵazları, shemirshekleri, amanatları, kredit mákemelerine yamasa basqa sawda shólkemlerine kiritilgen ustav kapitaldaǵı úlesleri hámde er hám hayaldıń neke dawamında asırǵan basqa hár qanday buyım-múlki, olar er yamasa hayaldan birinń nomiga rásmiylestirilgen yoxud pul qarjıları kimning nomiga yamasa er hám hayaldıń qay-qaysısı tárepinen kiritilgen bolıwıdan qaramastan, olar da er hám hayaldıń ulıwma buyım-múlki esaplanadı.

Er hám hayaldan biri úy-ruwzıger jumısların júrgiziw, balalardı baǵıw menen bánt bolǵan yamasa basqa keshirimli sebeplerge kóre ózbetinshe jumıs haqi hám basqa dáramatǵa iye bolmaǵan táǵdirde da, er hám hayal ulıwma buyım-mulkka salıstırǵanda teń huqıqqa iye boladı.

Er-hayaldan hár birinń sıylıq retinde neke dúziwden keyin alǵan múlki, atap aytqanda, toy munasábeti menen yamasa toydan keyin alǵan sıylıqları, eger olar ulıwma paydalanıw buyımlarınan ibarat bolsa, er-hayaldıń birgegi ulıwma múlki quramına kiredi.

Nekeni tiyisli tártipte belgilengenler ettirmasdan turıp er-hayal bolıp jasaw olardıń múlkin er-hayaldıń birgegi ulıwma múlk dep tabıw ushın tiykar bolmaydı. Nekeni belgilengenler etpegen halda birge jasaǵan adamlardıń múlkshilik munasábetleri puqaralıq nızamları normalari menen tártiplestiriledi.

Eger er-hayaldıń hár birine tiyisli bolǵan múlkine nekeleri dawamında sol múlktiń ma`nisinen talay aslam aqsha sarplanganligi (qayta remontlaw, qosımsha qurılıs etiw, qayta ózgertiw hám h. k.) anıqlansa, bul múlk er-hayaldıń birgegi ulıwma múlki dep tabılıwı múmkin

Er hám hayaldıń ulıwma buyım-múlki esabınan ortadaǵı jas óspirim balalar nomiga qoyılǵan amanatlar sol balalarǵa tiyisli esaplanıp, er-hayaldıń ulıwma buyım-múlkin bolıw waqtıda itibarǵa alınbaydı.

Er hám hayaldıń hár birinń jeke menshiki.

Er yamasa hayaldan tek birewine tiyisli bolǵan hám olkáraınan ıqtıyar etiletuǵın múlk jeke menshik esaplanadı. Olar qatarına tómendegiler kiredi:

-er yamasa hayaldıń nekege shekem ózlerine tiyisli bolǵan múlki (mısalı, úy, úy-úskene, amanat kassasına qoyılǵan pul, qımbat bahalı qaǵazlar hám basqalar );

-neke dawamında sıy yamasa miyraslar jol menende alǵan múlki;

-toy sıylıqları, eger olar er yamasa hayaldan birinń jeke paydalanıwı ushın mólsherlengen bolsa (qımbat bahalı hám serhasham buyımlar bunnan ayrıqshalıq );

-er yamasa hayal tárepinen alınǵan Mámleketlik sıylıqları hám sıylıqlar (mısalı, altın saat, mototsikl, mashina hám basqalar );

-er-hayaldıń neke dúziwge shekem alǵan sıyları (kelinniń sepi hám taǵı basqalar ), bul buyımlardan turmısda birge paydalanıwdan qaramastan, olardıń birgegi ulıwma múlki quramına kirmaydi;

Er hám hayaldıń ulıwma buyım-múlkin bolıw.

Shańaraq kodeksiniń 27-statiyasına kóre, er hám hayaldıń ulıwma buyım-múlkin bolıw er hám hayaldan birinń talabıǵa kóre, olar nekede bolǵan dáwirde da, nekeden ajırasıwǵannan keyin da, sonıń menen birge, kreditor er hám hayaldan birinń ulıwma buyım-mulkdagi úlesine undiruvni qaratıw ushın ulıwma buyım-mulkni bolıw talabı menen arz etilgen jaǵdaylarda ámelge asırılıwı múmkin.

Nekeden bóleklengen er hám hayaldıń ulıwma buyım-múlkin bolıw tuwrısındaǵı talaplarıǵa salıstırǵanda úsh jıllıq dawa múddeti qollanıladı.

3. Er-hayaldıń minnetlemeler boyınsha juwapkerligi
Er-hayaldan birinń qarızı ushın haq onıń óz jeke menshikinen, er- hayaldıń birgegi ulıwma múlki bolǵanıda bolsa oǵan tiyisli bolǵan úlesten undirilishi múmkin.

Ulıwma qarız er-hayaldıń ekewi yamasa olardan birewi (ekinshi tárep menen keliwilmagan bolsa -de), yamasa pútkil shańaraq mápine qaratılǵan boladı.

Jeke qarızlar bolsa bunday belgilerge iye bolmaydı. Bunday qarızlar boyınsha juwapkershilik er-hayaldıń ulıwma múlkin bolıwda, odan tısqarı da qollanıwı múmkin.

Er-hayaldıń jas óspirim balaları háreketleri sebepli zálel kórgen táreptiń talabı er-hayaldıń múlkiden haq undirishning bólek túri esaplanadı. Áke-analardıńlardıń materiallıq juwapkershilik máselesi puqaralıq nızam hújjetleri normalari tiykarında sheshiledi.

Mısalı, eger er-hayal belgilengenler etilgen nekede bolıp, bólek jasap atırǵan bolsalar, olardıń jas óspirim balaları materiallıq zálel keltirsa, bul jaǵday olardan birinń aybi menen tikkeley baylanıslı bolsa, onıń jeke menshikinen yamasa oǵan tiyisli ulıwma múlkiden haq undirish múmkin.

4. Shańaraq huqıqıda dawa múddeti

Dawa múddeti - bul shaxs óziniń buzılǵan huqıqını dawa qozǵaw jolı menen qorǵawı múmkin bolǵan múddet bolıp tabıladı (Puqaralıq kodeksiniń 149 -statiyası ).

Dawa múddeti sud tárepinen tek nizodagi táreptiń sud qarar shıǵargunicha bergen arzasıǵa muwapıq qollanıladı (Puqaralıq kodeksiniń 153-statiyasın 2-bólegi).

Dawa múddeti puqaralıq huqıqıda múlkshilik - huqıqıy munasábetlerde júdá keń qollanıladı. Bul olardıń turaqlı bolıwı, shártnama intizomini bekkemlew, odan tısqarı puqaralıq mámilesi qatnasuvshıların xoshametlew, ózlerine tiyisli bolǵan huqıqların waqıtında ámelge asırıw, sudga jumıs boyınsha obiektiv haqıyqattı ornatıwdı jeńillestiriw ushın járdem beredi.

Shańaraq huqıqıda dawa múddetine bunday úlken áhmiyet berilmaydi. Shańaraq kodeksi 12-statiyasınıń 1-bóleginde shańaraqqa tiyisli munasábetlerden kelip shıǵıs talaplarǵa salıstırǵanda dawa múddeti engizilmeydi, usı kodeks menen belgilengen hallar bunnan ayrıqshalıq bolıp tabıladı, degen ulıwma qaǵıyda belgilengen.

Shańaraqqa tiyisli munasábetlerden kelip shıǵıs talaplarǵa salıstırǵanda dawa múddetin engizmaslik qaǵıydası hár qanday buzılǵan shańaraqqa tiyisli - huqıqıy munasábetti puqaralıq jumıs júrgiziw rejimi qaǵıydasına qaray tikleniwi múmkinligin ańlatadı.

Bul shańaraq huqıqıda uzaq múddet dawam etetuǵın jeke huqıq menen baylanıslı bolıp, olardı hámme waqıt qorǵaw tábiyatınan kelip shıǵadı. Sonday etip, shańaraq munasábetleri qatnasıwshılarınıń ámelde buzılǵan shańaraq huqıqını qorǵaw o'tkinchi waqıt menen shegaralanbaǵan.

Buǵan nekeden ajırasıw talabı, nekeni haqıyqıy emes dep tabıw talabı, ákelikti belgilew talabı, nekelik shártnamasını haqıyqıy emes dep tabıw talabı, alimentni alıw huqıqı jáne onı hámme múddet dawamında undirish talabı hám basqalar mısal bóle aladı.

Shańaraq munasábetlerinde dawa múddeti qatań anıq belgilengen huqıqbuzarlik jaǵdaylarıda qollanıladı. Atap aytqanda, buzılǵan shańaraq huqıqları túrleri Shańaraq kodeksiniń ózinde kórsetilgen bolıwı kerek. Bunday jaǵdaylar bir qansha :

1) 1 jıllıq dawa múddeti Shańaraq kodeksiniń 24-statiyası 3-bandida kórsetilgen. Er (hayal ) óziniń buyım-mulkni ıqtıyar etiw boyınsha pitim dúziwi ushın hayal (er) dıń notarial tártipte tastıyıqlanǵan roziligini alıwı kerek. Kórsetilgen pitimdi dúziwge notarial tártipte tastıyıqlanǵan roziligi alınbaǵan er yamasa hayal usı pitim ámelge asırılǵanlıǵın bilgen yamasa biliwi kerek bolǵan kúnden baslap bir jıl dawamında bul pitimdi sud rejiminde haqıyqıy emes dep tabıwdı talap etiwge haqılı bolıp tabıladı.

2) 3 jıllıq dawa múddeti Shańaraq kodeksiniń 27-statiyasın 9 -bandiga qaray, nekeden bóleklengen er hám hayaldıń ulıwma buyım-mulkni bolıw tuwrısındaǵı talaplarıǵa salıstırǵanda qollanıladı.

Bunda dawa múddetiniń ótiwi bóleklengen er yamasa hayaldıń ulıwma buyım-mulkka bolǵan huqıqınıń buzılǵanlıǵın basqası tárepinen bilgen yamasa biliwi kerek bolǵan kúnden baslanadı (Shańaraq kodeksiniń 12-statiyası 2-bólegi).