3. Saylov demokratik, fuqarolik jamiyatining asosiy belgisi sifatida. Javoblar: Endi bevosita fuqaroviy ongning mazmun mohiyatiga e’tibor qaratish o’rinlidir

Fuqaroviy faollik va uning fuqarolik jamiyatidagi o’rni

Fuqaroviylik va fuqaroviy ongni o’rganishdan asosiy maqsad fuqarolik jamiyatini barpo etishda fuqaroviy faollikni o’rganishdan iborat. Zero fuqarolik jamiyati nafaqat fuqaroviylik xususiyatlariga ega ongli fuqarolar vositasida, balki faol bo’lgan fuqarolar bilan barpo etiladi. Ana shu faollikni keltirib chiqaruvchi omillarni o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Zero ular fuqarolik jamiyatini barpo etishning umumiy va xususiy qonuniyatlarini anglash imkonini beradi.

Fuqaroviy faollikni ijtimoiy-siyosiy va mehnat faoliyatiga ijodiy yondashuv sifatida baholash mumkin. Aynan insonning fuqaroviy faolligi shaxsning to’laqonli rivojlanishiga, undagi imkoniyatlarning to’liq namoyon bo’lishiga xizmat qiladi. Fuqarolik pozitsiyasi hamda fuqaroviy faollikka ega bo’lish jamiyatda ro’y berayotgan barcha voqea-hodisalarni, ularning oqibatlari va mavjud muammolarning yechimini chuqur anglashni taqozo etadi.

Ijtimoiy faollik tushunchasi fuqarolik jamiyati tushunchasi bilan chambarchas bog’liqdir. Bu yerda jamiyatning davlat faoliyatidan xoli holda jamoaviy tashabbuslar bilan rivojlanishi nazarda tutilmoqda. Bu partiyalarga a’zolikni nazarda tutuvchi siyosiy faollik, nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish, turli ijtimoiy tashabbuslar va ijtimoiy harakatlarni anglatadi. SHu ma’noda jamiyat uchun foydali bo’lgan turli dasturlar va jamoat birlashmalarida ishtirok etish ham fuqaroviy faollikka kiradi.

Aslini olganda jamiyat a’zolarining asosiy ko’pchiligi jamiyatda mavjud qoidalar asosida faoliyat yuritgan holda ijtimoiy faollik ko’rsatishmaydi. Bunday passivlikning jamoat tartibini saqlash nuqtai nazaridan qaysidir darajada ijobiy jihatlari ham mavjud bo’lsa-da, fuqarolik jamiyatini qurishda fuqaroviy faollik juda muhim ahamiyatga ega ekanligini esda tutish lozim. Zero passiv fuqarolar hech qachon o’z huquqlari uchun kurashishmaydi. Fuqaroviy faollik o’z kuchiga ishonish, mavjud vaziyatni o’zgartirishga qodirlik hissining yaqqol namoyon bo’lishi bilan vujudga keladi. Ko’pgina hollarda fuqaroviy faollikning boshlang’ich nuqtasi sotsiologlarni qiziqtirgan masaladir. Zero aksariyat jamiyatlarda ijtimoiy o’zgarishlar davlat yetakchiligida amalga oshiriladi va jamiyat a’zolari keyinchalik bu o’zgarishlarga moslashishadi.

Ko’pincha fuqaroviy faollik yoshlarda kuzatiladi. Albatta fuqaroviy faollikka ta’sir ko’rsatuvchi omil faqat yosh bilan chegaralanmaydi. Bilim darajasi, dunyoqarash, tarbiya va hatto yashash manzili ham bunga ta’sir ko’rsatadi.

Ko’pincha yoshlar fuqaroviy faollik ko’rsatishni istashsa-da, siyosiy sohada bunday faoliyat ko’rsata olmaydilar. Boshqacha aytganda, yoshlar davlat siyosati murakkab bo’lganligi tufayli o’z istaklarini siyosatchilar oldida to’g’ri shakllantirishga qodir bo’lmaydilar. Boshqa tarafdan siyosiy soha yoshlardan ancha uzoq bo’lganligi tufayli yoshlar o’z manfaatlarini davlat siyosati bilan muvofiqlashtirishda murakkabliklarga duch kelishlari mumkin. SHu tufayli ularning ba’zilari siyosiy partiyalarga a’zo bo’lishadi, aksariyati esa umuman siyosatga qiziqmay qo’yadilar.

Biror-bir sohadagi muammolarni bartaraf etish imkoniyati nodavlat notijorat tashkilotlarida mavjud bo’lganligi tufayli yoshlarning aksariyati shunday tashkilotlarga a’zo bo’lib kirishadi. Davlatning siyosiy tuzilmalarida professional faoliyatga kirish fuqaro/yoshlardan ma’lum ish tajribasi, bilim va ko’nikma talab qilsa, jamoat birlashmalariga a’zo bo’lib kirish uchun ish tajriba talab etilmaydi, balki faqat qiziqishning o’zi yetarli bo’ladi.

Aynan fuqaroviy faollikning o’zi bir necha jihatlar bilan ajralib turadi;

• 
  faol fuqaro guruhiga mansub kishilar asosan siyosiy va iqtisodiy tizim to’g’risida bilim olishga tayyor bo’lgan kishilardan iborat;
  
• 
  faol fuqarolarda o’z haq-huquqlarini faol amalga oshirish uchun bilim va qobiliyat mavjud;
  
• 
  faol fuqarolarda ana shu bilimlarni joriy qilish uchun ko’nikmalar mavjud bo’ladi¹.
  

Fuqarolik faolligi bugungi kunda davlat uchun misli ko’rilmagan ko’makchiga aylanmoqda. Turli ijtimoiy loyihalarga birlashgan fuqarolar ro’y berayotgan, tug’ilayotgan va mavjud muammolarni muhokama qilish, ularning yechimini topish va hukumatga taklif etish imkoniyatiga ega. Turli nodavlat tuzilmalaridagi yetuk mutaxassislar bozor munosabatlari sharoitida kutilmaganda ro’y beradigan muammolar, bozorning betartartib jarayonlarida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishga hukumatga ko’makchilik qilmoqdalar.

Fuqarolik jamiyati rivoj topgan mamlakatlarda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida faoliyat yurituvchi jamoat birlashmalari mavjud bo’lib, ular serqirra faoliyat yuritadilar. Masalan, jamiyatdagi ma’lumotlilik darajasini oshirish yoki zamonaviy ta’lim texnologiyalarini joriy etish bo’yicha ma’lum tadqiqotlar olib borishadi va natijada parlamentga tegishli qonun o’zgartirishlari taklif etishlari mumkin.

Tabiatni asrash yoki ekologik muammolarni bartaraf etish bo’yicha, yuqumli kasalliklarni oldini olish, shahar havosining ifloslanishi, chiqindilardan tozalash bo’yicha jamoat birlashmalari hukumatga qimmatli fikrlar bilan bir qatorda amaliy loyihalarni taklif etadilar.

Bir so’z bilan aytganda, fuqarolik jamiyati uchun fuqaroviylik, fuqaroviy ong va fuqaroviy faollik juda muhim ahamiyatga egadir. Taraqqiyotni maqsad qilgan har qanday jamiyat uchun inson salohiyatidan foydalanish, insonning o’zligida, uning qalbida mavjud bo’lgan birdamlik, saxiylik, bag’rikenglik kabi fazilatlarga murojaat etishning o’zi kifoyadir.

Fuqarolik jamiyatini qurish uning ma’naviy negizlari bilan uzviy bog’liq xolda kechadi. Har qaysi xalq yoki millatning tafakkuri, turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o’z-o’zidan, bo’sh joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va rivojlanishida aniq tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo’ladi. Mustaqillik tufayli jamiyatimiz ma’naviy negizlariga alohida e’tibor qaratildi. Sobiq sovet davlatining ma’naviyatga nisbatan pisandsizlik bilan qarash siyosatiga barham berildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asari ma’naviyat va fuqarolik jamiyatini o’zaro bog’liqligini tushunishda muhim ahamiyatga ega. “O’tgan davr mobaynida eski tuzumdan og’ir meros bo’lib qolgan ana shunday illatlarga, el-yurtimizga nisbatan kamsitish va milliy manfaatlarimizni mensimaslik holatlariga barham berish, ko’hna qadriyatlarimiz, dinu diyonatimizni tiklash, hayotimizda tarixiy adolatni qaror toptirish, yangi jamiyat qurish yo’lida xalqimizning ma’naviy yuksalishini o’z oldimizga qo’ygan olijanob maqsadlarga yetishda hal qiluvchi mezon deb qarash va shu asosda ish olib borish biz uchun doimo ustuvor vazifa bo’lib kelganini va bugun ham e’tiborimiz markazida turganini ta’kidlash lozim²”.

“Ma’naviyat” tushunchasining ilmiy, falsafiy, adabiy yoki oddiy tilda ifodalanadiganko’plab ta’riflari mavjud.O’zidajuda chuqur va keng qamrovli ma’no-mazmunni mujassam etganbu tushunchaga har qaysi ma’rifatli inson o’ziningfalsafiy yondashuvi, siyosiy qarashlari va e’tiqodi, ongu tafakkuridan kelib chiqqan xoldaturlicha ta’rif va tavsiflar berishi tabiiy. SHuning uchun ham bu masala bo’yichailmiy adabiyotlarda, kundalik matbuotlarda bir-biridan farq qiladigan fikr-mulohazalarni uchratganda bundan taajjublanmasdan, ularni har qaysi muallifning o’ziga xos dunyoqarashi, mushohada tarzi ifodasi sifatida qabul qilish o’rinlidir. Prezidentimiz I.Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomli asarida ma’naviyatga quyidagichata’rif beradi: “Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, imon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg’otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir³”.Daxldorlik hissi esa fuqarolarning tug’ilgan joyi, ona Vatani, mustaqillikni anglash, uni asrab-avaylash, himoya qilish, uni yanada rivojlantirishga chorlaydigan, shart-sharoit, omillar majmuidir.

Men, o’zbekistonlik, O’zbekiston fuqarosi deb bilgan har bir kishi shu tuyg’u bilan yashashi,intilishi, faoliyatda bo’lishi zarur.

Daxldorlik hissi:

1. 
   Insonga atrofdagi odamlarga nisbatan daxldorlik;
   
2. 
   Oilaga daxldorlik;
   
3. 
   Maxallaga daxldorlik;
   
4. 
   Millatga daxldorlik;
   
5. 
   Mamlakatga, Vatanga daxldorlikni his etish bilan bog’liq holatlardir.
   

Insonning ma’naviy olamining yuksalishiva dahldorlik xissi fuqarolik jamiyati qurish vazifalarini amalga oshirish bilan uzviy bog’liq. Fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvida ishtiroki ularning ichki dunyosi va irodasini baquvvat, imon-e’tiqodini butun qilishda yorqin namoyon bo’ladi. Insonning jamiyat hayotiga munosabati, qonunlarni hurmat qilishi, adolat tamoyillariga amal qilishi, insonni qadrlashi, ularning huquq va erkinliklarini oliy qadriyat deb bilishi,halol va pok yashashi ularning yuksak ma’naviy dunyosi va daxldorlik hissining amaliy ifodasi ekanligini hisobga olish lozim.Fuqarolik jamiyati qurilishi shu ma’noda insonning yuksak ma’naviy hamda daxldorlik hissi fazilatlari bilan uzviy bog’liq ekanligini ko’rish mumkin. Fuqarolik jamiyati – ijtimoiy makondir. U fuqarolarning davlat va jamiyat munosabatlarida aniq namoyon bo’ladi. Fuqarolik jamiyati – fuqarolarnintegishli fuqarolik jamiyati institutlari orqali davlat va jamiyat boshqaruvida faol ishtirok etishi ta’minlangan jamiyatdir. U tegishli qonunlar bilan tartibga solinadi va amalga oshiriladi. Fuqarolik jamiyati shu ma’noda demokratik jamiyat qurishning muhim shartidir. Jamiyatning ma’naviyati va daxldorlik hissiqancha yuksalib borsa, fuqarolik jamiyatini rivojlantirish vazifalarini amalga oshirish inmkoniyatlari shuncha oshib boradi. “Yuksak ma’naviyat” tushunchasi jamiyatning ma’naviy taraqqiyot darajasini belgilaydigan o’ziga xos mezoni hisoblanadi. U jamiyatdagi har bir insonning ruhiy olami, ichki dunyosi, imon-e’tiqodi va qarashlarining mezoni sifatida jamiyat hayotining o’ziga xos fazilatlarini namoyon etadi. Yuksak ma’naviyat jamiyatning milliy ma’naviy merosi va qadriyatlari hamda ilm-fan rivoji, demokratik jamiyat qurish tajribasi, yutuqlari bilan uzviy bog’liq bo’ladi.

Fuqarolik jamiyati qurilishi ma’naviyatni anglash va daxldorlik hissi, uni shakllantiruvchi mezonlar bilan bog’liq. Fuqarolik jamiyati qurilishi har bir xalqning milliy-ma’naviy merosi va qadriyatlari bilan bog’liq o’ziga xos milliy xususiyatlarga tayanadi hamda dunyo xalqlarining erishgan yutuqlarini xisobga oladi. Ma’naviyat insonning qon-qoni, suyak-suyagiga yillar davomida ona suti, oila tarbiyasi, ajdodlar o’giti, Vatan tuyg’usi, bu hayotning ba’zida achchiq, ba’zida quvonchli saboqlaribilan qatra-qatra bo’lib singib boradi. Ayniqsa, tabiatga, odamlarga yaqinlik, doimo yaxshilikni o’ylab yashash, halol mehnatqilish, dunyoning tengsizne’mat va go’zalliklaridan bahramand bo’lish ma’naviyatga oziq beradi, uni yanada kuchaytiradi.

Jahon xalqlari tajribasi, ularningbosib o’tgan murakkab rivojlanish yo’llari, bu boradagi saboq va xulosalar shundan dalolat beradiki, qaerda davlat va jamiyat taraqqiy topsa, xalqning tinch-osoyishta hayot kechirishi, o’z oldiga ezgu va buyuk maqsadlar quyib yashashi uchunetarli shart-sharoitlar yaratilgan bo’lsa, o’sha yerda erkin fikrlash muhiti va shu asosda ma’naviy yuksalish va daxldorlik hissini anglash uchun yangi imkoniyatlar tug’iladi.

Umuman olganda, insoniyat tarixi ma’naviyat –insonning, xalqning, jamiyat va davlatning buyuk boyligi va kuch-qudrat manbai ekanini, bu hayotda ma’naviyatsiz xech qachon odamiylik va mehr oqibat, baxt va saodat bo’lmasligini yaqqol tasdiqlaydi. Yer zida qancha inson, qancha taqdir bo’lsa, har birining o’z ma’naviy olami bor. Ma’naviyatni tushunish,anglashuchun avvaloinsonni tushunish, anglash kerak. SHuning uchun ham o’zligini, insoniy qadr-qimmatinianglab yetgan har qanday odam bu haqda o’ylamasdan yashashini tasavvur qilish qiyin. Milliy ma’naviyatni yuksaltirish asosiy vazifa hisoblanadi. Bugungi kunda ma’naviyatimizni shakllantiradigan va unga ta’sir o’tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur taxlil qilib, ularning fuqarolik jamiyatida qanday o’rin tutishini yaxshi anglab olish maqsadga muvofiq. Prezidentimiz I.Karimov har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf-odat va

an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmasligini ta’kidlab, bu borada ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar⁴eng muhim omillardan biri bo’lib xizmat qilishini ta’kidlaydi.

1.