3 Sana: Sinf: – sinf Fan: Kimyo. Mavzu

Тabiatda tarqalishi. Alyuminiy tabiatda eng ko‘p tarqalgan metall bo‘lib, Yer qobig‘idagi massa ulushi 7,45 % ni tashkil etadi. Erkin holda uchramaydi. Тarkibida alyuminiy tutgan 250 dan ortiq mineral borligi ma’lum. Alyuminiyning asosiy qismi alyumosilikatlar shaklida uchraydi.

• 
  Alyumosilikatlar–anion sifatida tarkibiga alyuminiy va kremniy, kationlar sifatida tarkibiga ishqoriy va ishqoriy–yer metallar kiradigan tuzlardir.
  

Alyumosilikatlarga dala shpatlari K₂OAl₂O₃6SiO₂ yoki K(AlSi₃O₈), slyudalar K₂O2H₂O3Al₂O₃6SiO₂ yoki KAl₂(AlSi₃O₁₀)(OH)₂ kiradi. Alyumosilikatlarning nurashi natijasida gillar hosil bo‘ladi, masalan, oq gil–kaolin Al₂O₃2SiO₂2H₂O. Odatda gillar qo‘shimchalar tutadi. Korund mineralida alyuminiy Al₂O₃ shaklida bo‘ladi. Boksitlar–Al₂O₃nH₂O tog‘ jinslari ham alyuminiy tutadi. Ularning tarkibida qo‘shimcha sifatida temir, marganes, kremniy oksidlari bo‘ladi. Alyuminiy olish uchun manba bo‘lgan alyuminiy oksidi boksitlar va nefelindan (Na,K)₂OAl₂O₃SiO₂ yoki (K, Na)[AlSiO₄] olinadi.

Alyuminiy muskul to‘qimasida 0,07–2,810^–4 %, ilikda (4–27)10^–4 %, qonda 0,39 mgl miqdorda bo‘ladi. Har kuni ovqat bilan 2,45 mg iste’mol qilinishi kerak. Inson organizmida (70 kg) o‘rtacha 61 mg miqdorda bo‘ladi.

Olinishi. Alyuminiyni elektrotermik usulda olinadi. Bunda suyuqlantirilgan kriolitda (Na₃AlF₆) erigan alyuminiy oksidi elektrolit bo‘ladi. Bu suyuqlanmaga bir oz miqdor alyuminiy ftoridi qo‘shiladi. Bunday elektrolit elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Elektroliz 950°C da olib boriladi. Suyuqlanmadan 5–8 volt kuchlanishdagi, 80000 ampergacha tok kuchiga ega bo‘lgan doimiy tok o‘tkaziladi. Bunda katodda alyuminiy, anodda kislorod ajraladi, kislorod ugleroddan tayyorlangan anod bilan ta’sirlashadi:

Alyuminiy oksidini kriolit (Na₃AlF₆)ning suyuqlanmasidagi eritmasini elektroliz qilib alyuminiy olishda chiqindi sifatida ftor va uning birikmalari ajralib chiqadi. Bu atrof muhitni zaharli ftor birikmalari bilan ifloslantiradi.

Alyuminiy olish juda ko‘p elektr energiyasini talab qiladi: 1 tonna alyuminiy olish uchun 20000 kVtsoat energiya sarf qilinadi.