3. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inson kapitaliga investitsiyar faolligini tahlil qilish

3. O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotidagi inson kapitaliga investitsiyar faolligini tahlil qilish
Kirish

Jahon iqtisodiyoti fanining tarixi XX asr boshiga qadar ishlab chiqarish jarayonida jismoniy kapital – ishlab chiqarish vositalari, moddiy rеsurslar va hokazolar asosiy roli o'ynaganligidan dalolat bеradi. Chunki bu davrda tеxnologiyaga qo'shimcha rеsurslardan biri sifatida foydalaniladigan tabiiy kuchga ega ish kuchining bo'lishi kifoya qilardi. Xodimlarni o'qitish va ularni bir-biri bilan almashtirish oson edi.

Biroq XX asrning o'rtalarida ro'y bеrgan ob'еktiv jarayonlar vaziyat-ni tubdan o'zgartirdi. Fan-tеxnikaning jadal rivojlanishi bilimlar, ko'nikmalar, mahorat, inson qobiliyatini birinchi o'ringa ko'tardi. Bеvosita inson iqtisodiyotni rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchiga aylandi.
Bu ijtimoiy munosabatlar tubdan o'zgarayotganidan dalolat bеrardi. Inson omilining kuchayishiga jamiyatda sodir bo'layotgan o'zgarishlar ham ta'sir ko'rsatardi. Xodimlar o'z mеhnatlari natijalarini taqsimlashda, mulkda, foydada ishtirok etish tizimi orqali korxonalarni boshqarishda ishtirok eta boshladi, koopеrativ korxonalarning soni va ularning samaradorligi ham ortdi.
Natijada iqtisodiyot fanida “inson kapitali” katеgoriyasi shakllana boshladi. Uning paydo bo'lishi iqtisodiyot va u bilan turdosh fanlarning iqtisodiyot va hayot talablariga javoblari bo'ldi. Jamiyat va iqtisodiyot rivojlanishining sur'atlari va sifatida inson va u tomonidan to'plangan intеllеktual salohiyatni chuqur tadqiq etish hayotiy zaruratga aylandi.
Inson kapitali ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish imkoniyatini belgilaydi, shu bilan korxonaning raqobatbardoshligi va narxiga ta'sir qiladi.
Inson kapitalining zamonaviy nazariyasi doirasida nafaqat inson kapitaliga investitsiyalar hajmini, balki shaxs tomonidan to'plangan inson kapitali hajmini ham baholash zarur bo'ladi.
Kelajakda mehnat unumdorligini oshirish va shaxsning kelajakdagi daromadlarining o'sishiga hissa qo'shish uchun qilingan xarajatlar inson kapitaliga qo'yilgan investitsiyalar deb ataladi. Investitsiyalarni amalga oshirish inson kapitalini takror ishlab chiqarishning muhim jarayoni bo'lib, unda shaxs yo ob'ekt, yoki sub'ekt yoki ta'sir natijasidir. Shu bilan birga, inson kapitalini yaratishda mehnat xarajatlari va o'z-o'zini rivojlantirish va o'z-o'zini takomillashtirishga qaratilgan harakatlar muhim rol o'ynaydi.
Ushbu kurs ishining maqsadi: inson kapitaliga investitsiyalarning o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatish.
Belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1.Inson kapitaliga investitsiyalar tushunchasi va turlari bilan tanishish.
2.Inson kapitaliga investitsiyalarning samaradorligini ko'rib chiqish.
3.Inson kapitaliga investitsiyalar samaradorligini tahlil qilish O'zbekiston misolida.

3.reja
Жаҳон Банки томонидан дунё давлатларининг 2020 йил учун инсон капитали индекси эълон қилинди. Дунё аҳолисининг 98 фоизи истиқомат қилувчи 174 та мамлакат иштирок этган мазкур рейтингга илк маротаба Ўзбекистондаги соғлиқни сақлаш ва таълим соҳасига оид маълумотлар ҳам киритилган.

Индекс қиймати 0 дан 1 гача интервалда бўлиб, қиймат 1 га яқинлашиши бугунги болаларнинг келажакда қай даражада етук инсон бўлиб шаклланишини кўрсатади.
Ушбу тадқиқотларда илк маротаба иштирок этган Ўзбекистон 62 фоиз натижа кўрсатган. Яъни пандемиягача бўлган даврда Ўзбекистонда туғилган бола ўзининг маҳсулдорлик салоҳиятини ўртача 62 фоиз қўллай олади.
МДҲ мамлакатлари ичида энг яхши натижа Беларус Республикаси (70%), Россия (68%) ва Қозоғистон(63%) қайд этилган.
Марказий Осиё мамлакатлари миқёсида эса Қозоғистон ва Ўзбекистондан ташқари, Қирғизистон (60%), Тожикистон (50%) натижа кўрсатган.
Жаҳон банки Инсон капитали индекси доирасида боланинг ривожланиш траекторияси (туғилганидан вояга етгунича) қатор муҳим кўрсаткичлар бўйича баҳоланади:
тирик қолиш эҳтимоли (туғилганидан 5 ёшгача);
бошланғич ва ўрта мактабда кутилаётган таълим сифатига қаратилган ўқиш давомийлиги;
ривожланиши орқада қолаётган болалар фоизи;
катта ёшдаги авлоднинг яшовчанлиги.
Инсон Капитали Индекси - 2020 да қайд етилган натижа Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш ва таълим соҳаларида сиёсат ва инвестиция масалалари бўйича қарорларни қабул қилишда ахборот манбайи бўлиб хизмат қилади.
Жаҳон банки ўтказган тадқиқотга кўра, Ўзбекистонда янги туғилган 100 нафар боланинг 98 нафари 5 ёшгача яшаб қолади. Бола 18 ёшга тўлганида 12 йиллик мактабни тамомлашини кутиши мумкин. Натижаларга кўра, ўқувчиларнинг ўртача билим кўрсаткичи шкала бўйича 474 баллни ташкил этди. Ўқувчилар томонидан олинган билимлар миқдорини ҳисобга олган ҳолда болаларда ўртача мактаб йиллари 9,1 йилни ташкил этади.
Яшаб қолиш кўрсаткичи бўйича 15 ёшдаги болаларнинг 87 фоизи 65 ёшгача умр кўришади. Соғлом ўсиш кўрсаткичлари бўйича мамлакатдаги 100 нафар боланинг 89 нафари соғлом ўсишда муаммоларга дуч келмайди. 11 нафари эса ривожланишда сусткашликка учраши, когнитив ва жисмоний нуқсонларга дуч келиши мумкин.
Жаҳон банки тадқиқотларида мослаштирилган тест натижаларига кўра, ўқувчиларнинг билим кўрсаткичи 625 балл энг юқори, 300 балл эса энг паст кўрсаткич деб оладиган бўлсак, Ўзбекистон қайд этган натижани тадқиқотлардаги биринчи иштирок учун яхши натижа сифатида баҳолашимиз мумкин.

Хулоса. Юкоридаги изланишларимиз ва таҳлилларимиз натижасида инсон капитали сифатини баҳолаш кўрсаткичлари таҳлилини мустаҳкамлаш учун қуйидаги хулосаларга келинди ва таклифлар ишлаб чикилди:

1. Барқарор ривожланишнинг асосий манбаи инсон капитали ҳисобланади. Кишиларнинг билим даражаси паст, саломатлиги ёмон бўлса, ҳеч бир жамият ривожлана олмайди. Билим кучли ва соғлом фукаролар ўз мамлакатлари гуллаб-яшнашига ёрдам бериб, самарали меҳнат киладилар. Бунда тўпланган инсон капиталидаги фарқлар мамлакатлар ва вақт жиҳатидан даромад даражасидаги фарқларнинг кўп қисмини изоҳлайди

2. Инсон капиталини баҳолаш ҳар бир инвестиция самарадорлигини таъминлаш учун муҳим аҳамиятга эга. Муайян даврда инсон капиталининг асосий даражасини таянч нуқтаси сифатида кайд этиш муҳимдир. Бу ҳолат инвестициялар энг зарур бўлган жойни аниклайди. Ўзбекистон соғлиқни сақлаш ва таълим соҳасидаги жорий натижаларнинг яхшиланиши меҳнаткашлар янги авлодининг меҳнатунумдорлиги кандай шакллантирилаётганини баҳолаш учун мўлжалланган ИРИ индсексини аниқлашда иштирок этмоқда.

3. Таълимни таҳлил қилиш глобал ИРИнинг бир хил таркибий кисмларига асосланади, уларда фақат асосий таълим ҳисобга олинади. бунда таълим сифатига мослаштирилган олий таълим муассасаларидаги ўқиш йиллари кўрсаткичи киритилган. Саломатлик ҳолати таҳлилида, соғликни сақлаш ҳолатининг билвосита кўрсаткич сифатида бўй ўсишида ортда қолган болалар ва каттаёшдаги кишиларнинг омон колиш фоизидан фойдаланувчи глобал ИРИ компоненти катта ёшдаги аҳоли саломатлиги учун учга хавф омили: семириш, чекиш ва спиртли ичимликларни суистеъмол қилишни ўз ичига олган ҳолда кенгайтирилган.