3 Ongning strukturasi, uning muhim psixologik ta’rifi qanday?

Irodaning fiziologik asoslari va sifatlari to’g’risida tushuncha

Iroda – odamning o’z ustidan, o’z his-tuyg’ulari, o’y-fikrlari, xatti-harakatlari ustidan hukmronlik qilishidir, boshqacha aytganda, iroda – insonning o’z xulq-atvorini ongli ravishda boshqara olishi, har qanday qiyinchiliklarga qaramay, o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erisha olish qobiliyatidir. SHaxsning ichki to’siqlarni bartaraf qila bilishi uning tashqi to’siqlarni ham muvaffaqiyatli yengishiga imkoniyat yaratadi. Masalan, xizmatchi yugurish musobaqalarida qatnashib, ma’lum masofaga yugurishi, yo’lda uchraydigan suv yoki boshqa g’ovlardan o’tishi, yomon ahvoldagi yo’lakdan yugurishi lozim. Qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengib, xizmatchi mazkur qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun zaruriy irodaviy sifatlarni o’zida mujassamlashtirishga muvaffaq bo’ladi. SHu bois irodaviy harakatlar – shaxsning ko’zlagan maqsadiga erishish uchun ham ichki, ham tashqi to’siqlarni yengishi bilan uzviy bog’liq ongli xatti-harakatlardir.
Insonning irodaviy harakatlari va bunday harakatlarga qobilligi mehnat hamda ijtimoiy faoliyatda, ta’lim jarayonida yuzaga kelgan. Ijtimoiy turmush sharoitlari, tobora o’sib boruvchi turli xususiyatli ehtiyojlar odamlardan bu ehtiyojlarni qondirish maqsadida borliqni o’rganish, o’zlashtirish va uni qayta qurishga yo’naltirilgan xatti-harakatlarni taqozo etgan. Hamkorlikdagi jamoaviy mehnatda odamda nerv sistemasi, xususan uning yuksak qismi – bosh miya rivojlanib, takomillashib boradi, shu bois shaxsning psixik hayoti miyaning mahsuli yoki xossasidir, shuning uchun miya faoliyatining buzilishi tufayli psixikada ham o’zgarishlar yuzaga keladi. Bosh miya po’stlog’idagi barcha bo’linmalarning o’zaro mutanosib ishlashi shaxsning me’yordagi ruhiy faoliyatini ta’minlab turadi.
Ilmiy natijalar tahlilining ko’rsatishicha, iroda faqat tashqi xatti-harakatlarda namoyon bo’lib qolmasdan, balki insonning ortiqcha, noto’g’ri harakatlarni qilmasligida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. SHunday qilib, irodaviy harakatlar ham qo’zg’alish, ham tormozlanish jarayonlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, har ikkalasi bir-biriga uzluksiz ravishda ta’sir o’tkazib turadi. I.P.Pavlovning tabiricha, biz, normal kishilar doimiy ravishda ma’lum harakat va so’zlardan o’zimizni tiyib turamiz-ku, bu esa katta yarim sharlarning muayyan punktlariga tormozlanish impulьslari yuborish emasmi, axir.
SHuning uchun har qanday irodaviy harakatning fiziologik asosida bosh miya po’stlog’ida qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining murakkab dinamik munosabati yotadi. Qo’zg’alish jarayonlari zaif, kuchsiz bo’lsa, u holda odamda irodaviy faollik susayadi, ba’zan, hatto apatiya holati vujudga keladi. Tormozlanish jarayonlarining kuchsizlanishi shunday ruhiy holatga olib keladiki, bunda shaxs o’zini o’zi nazorat qilish, og’irliklarga bardosh berish, o’zini tuta bilish, o’z xatti-harakatlarini tartibga solishga qurbi yetmay qoladi. Demak, tana a’zolari (organizm) faoliyatini va uning tashqi muhit bilan o’zaro aloqasining tartibga soluvchi, idora qiluvchi katta yarim sharlar po’stlog’ining sog’lom holati va me’yorda ishlashi insonga o’zini, o’z xatti-harakatlarini ongli ravishda boshqarish xususiyati faqat inson zotigagina xosdir.
Ma’lumki, odamlar hayvonlardan qanchalik ko’p uzoqlasha borsalar, ularning tabiatga ta’sir qilishlari shuncha ko’p oldindan o’ylash, rejali, oldindan belgilangan, ma’lum maqsadga qaratilgan ish tusiga kira boradi. SHuning uchun jamoa bo’lib mehnat qilish jarayonida odamlarda maqsadni anglash va o’z oldiga maqsad qo’yish, ishni bajarishdan oldin reja tuzib olish, ishga faol ravishda kirishish va keraksiz xatti-harakatlardan o’zini tiyish, maqsadga erishish yo’lida uchraydigan qiyinchiliklarni yengish, o’z xatti-harakatlarini ongli ravishda boshqarish qobiliyati, uquvi, zehni o’sa boradi. Borliqdagi tashqi ta’sirlar atrof-muhitning ta’sir ko’rsatishi tufayli odamlarda irodaviy sifatlar takomillashadi, demakki iroda tarkib topadi. Buyuk allomalarning fikricha, tashqi dunyo kishilarda paydo qiladigan taassurotlar uning miyasida ifodalanadi, unda his-tuyg’u, fikr, mayl, irodaviy harakatlar yoki “ideal intilishlar” tarzida aks etadi. Yana bir donishmandning mulohazasicha, kishining intilish va xohishlari, o’z oldiga qo’ygan maqsadlari ob’ektiv dunyo tomonidan vujudga keltirilgan.
Irodaviy harakatlar inson yashab turgan ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlar, turmush tarzi bilan belgilanadi. Jamiyatda ijtimoiy munosabatlarning, shaxslararo muomalaning o’zgarishi bilan shaxsning o’z oldiga qo’yadigan maqsadlari ham, odamni faoliyatga undovchi motivlar ham o’zgaradi. Mamlakatimizning fuqarolarining irodasi kelajagi buyuk davlat qurishga qaratilgandir. Respublikamiz yoshlari huquqiy demokratik, kuchli fuqaroviy jamiyat, mustaqillikni mustahkamlash g’oyalari bilan bog’liq bo’lgan aniq, ham istiqbol maqsadlarga ega. Fuqarolar o’z oldilariga maqsadlar qo’yar ekanlar, bu maqsadlarni qanday yo’l va vositalar bilan amalga oshirish mumkinligi to’g’risida ham o’ylab ko’radilar, qo’yilgan maqsadlarga erishishning eng ma’qul, oqilona, odilona, omilkor usullari ular tomonidan tanlab olinadi.
SHuni ta’kidlash joizki, iroda bilimlar, his-tuyg’ular, tafakkur kabi psixologik kategoriyalar bilan uzviy aloqada, o’zaro bir-biriga ta’sir o’tkazishi tufayli ijtimoiy hayotda, insonning individual turmushida shakllana boradi va takomillashadi.
Psixologiyada iroda sifatlari qatoriga maqsadga intilish, o’zini tuta bilish, chidamlilik, sabr-toqat, qat’iylik, botirlik, intizomlilik, sabotlilik, mustaqqillik, mardlik va boshqalar kiritiladi.
Maqsadga intilish – shaxsning o’zidagi barcha kuch-quvvatlarini oldiga qo’ygan maqsadiga qaratish, o’z xatti-harakatlarini ko’zlagan maqsadiga erishish vazifasiga bo’ysundirish, har qanday qiyinchilik va to’siqlarga qaramay maqsadni amalga oshirish uchun intilish qobiliyatidir.
O’zini tuta bilish – odamning o’z xatti-harakatlari, his-tuyg’ulari, xulq-atvori kabilarni boshqara bilishda aks etuvchi iroda sifatidir.
Chidamlilik – maqsadga erishishda odamning ko’pincha sovuq va issiqqa ham, ochlik-tashnalikka ham, betoblik va boshqa shu singari qiyinchiliklarga qaramay, barcha to’siqlarni yengib, o’z maqsadini ro’yobga chiqarishga intilishda aks etuvchi ijobiy sifatdir.
Qat’iylik - shaxsning vaziyatni tezda baholab, o’z vaqtida asosli, o’ylangan va mustahkam qaror qabul qilishi, hech qanday ikkilanishsiz uni bajarishga kirishishidan iborat fazilatidir.
Botirlik – odam sog’lig’i yoki hayoti uchun xavfli va murakkab sharoitda ham biron qarorga kelishi va uni bajarishning uddasidan chiqa bilish xislatidir.
Intizomlilik – jamiyat qonunlariga, axloq normalari va qoidalariga, milliy (umumbashariy) urf-odatlariga, ixtiyoriy hamda ongli ravishda bo’ysunishda ifodalanuvchi inson sifatidir.
Sabotlilik – shaxsning qabul qilgan qarorini bajarish va o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishish uchun, ko’p vaqt hamda muayyan qiyinchiliklarni yengish talab etilishiga qaramay, og’ishmay intilishida gavdalanuvchi iroda belgisidir.
Mustaqqillik – insonning o’zicha biror qarorga kelishi va uni amalga oshirishidan, qarorni amaliyotga tatbiq etishning usul va yo’llarini o’zi mustaqil tanlashidan, har bir ishda o’zining bilimlari, dunyoqarashi va e’tiqodlariga amal (rioya) qilishidan iborat iroda sifatidir.
Mardlik – oliy maqsadlarni ko’zlab ish ko’ruvchi, o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishishda qat’iylik, vazminlik, sabr-matonat, chidamlilik, bardoshlilik, mustaqqillik va dadillik ko’rsatuvchi xislatlar majmuasidir.
Odamlarda irodani o’stirish uchun quyidagi ish-amallarni rejalashtirish maqsadga muvofiq:

1. 
   aniq va ijtimoiy jihatdan ahamiyatli maqsadlarni ko’zlashga o’rgatish yoki mashqlantirish;
   
2. 
   ilmiy dunyoqarash, barqaror e’tiqod va burch hissini shakllantirish;
   
3. 
   maqsadga intilish va istakni ro’yobga chiqarish mashg’ulotlarini o’tkazish;
   
4. 
   o’z kuchiga ishonch tuyg’usini tarkib toptirish uchun treninglar va sotstreninglarni qo’llash;
   
5. 
   ichki va tashqi to’siqlarni yengishni mashq qilish, irodani turli vaziyatlarda ishga solish;
   
6. 
   o’z faoliyati mahsuliga va xulq-atvoriga baho berish bilan shug’ullantirish;
   
7. 
   sport bilan shug’ullanish va jismoniy chiniqtirish;
   
8. 
   kun tartibi bo’yicha barcha harakatlarni amalga oshirish.
   

Irodasi sustlikning namoyon bo’lish doirasi xuddi kuchli irodaning xarakterli sifatlari kabi rang-barangdir. Iro­dasi sustlikning eng chekka darajasi psixika normasi chegarasidan tashqarida bladi. Abuliya va apraksiya shunga kiradi.
Abuliya — bu miya patologiyasi zaminida yuzaga keladigan faoliyatga intilishniyag yqligi, harakat qilish yoki uni ba­jarish uchun qaror qabul qilish zarurligini tushungan holda shunday qilolmaslikdir.
Apraksiya — miya tuzilishining shikastlanishi natijasida kelib chiqadigan harakatlar maqsadga muvofiqligining murakkab buzilishidir. Agar nerv tqimalarining buzilishi miyaning peshana qismlarida txtab qolsa, xatti-harakatlarni erkin to’g’rilashni buzilishida namoyon bladigan apraksiya boshlanadi. Bu harakatlar berilgan programma va binobarin, irodaviy aktning bajarilishini qiyinlashtirib qyadi.
Yalqovlik — kishining qiyinchiliklarni yengishdan bosh tortishga intilishi, irodaviy kuch-g’ayrat ko’rsatishni qathiy ravishda istamasligi iroda sustligining eng tipik krinishidir.