|
3. Hawa háreketi hám atmosferalıq basım
Hawa háreketi. Sanitariya ámeliyatında hawa háreketi tezligi hám samal tezligi hám baǵdarı anıqlanadı. Hawa háreketi konvekciya esabınan ıssılıqtıń shıǵarılıwın asıradı, sebebi quyash tásirinde qızdırılǵan hawa qatlamın alıp ketip, onıń ornına salqınıraq qatlamdı payda etedi. Hawa temperaturası joqarı bolǵanda samal artıqsha ıssılıqtı alıp ketedi, al temperatura tómenlegende samaldıń unamsız tásiri artadı. Kúshli samal insan keypiyatın tómenletedi hám bir qatar keselliklerdi keltirip shıǵarıwı hám nápes alıwdı qıyınlastırıwı múmkin. Hawa háreketi tezligi tiykarınan hawanıń temperaturasına qarap belgilenedi. Turaq-jay xanalarında hawanıń tezligi
0,1—0,3 m/s, sport zallarında 0,5 m/s, óndiris kárxanalarında 1—1,5 m/s gigienalıq norma esaplanadı. Hawa temperaturasınıń gigienalıq áhmiyeti sonnan ibarat, ol turaq-jay kvartalları, binalar hám atmosfera hawasınıń tábiyiy tazalanıwın támiyinleydi. Gigienalıq kóz qarastan eń qolaylı temperatura dep, ıǵallıq, samal tezligi hám baǵdarı hám basqa da sharayatlarda organizmde ıssılıq muǵdarınıń fiziologiyalıq funkciyasınıń normada ekenligi túsiniledi. Bunday mikroklimat komfort dep ataladı. Komfort zonada úlkenler ushın hawa temperaturası 17— 18°S, salıstırmalı ıǵallıq 40—60% hám de hawa tezligi 0,1 m/s bolıwı tiyis.
Atmosferalıq basım.Jerdiń tartılıw kúshi sebepli atmosfera jer betindegi hám ondaǵı materiyalarǵa, tiri organizmlerge atmosferalıq yamasa barometrlik basım kórsetedi. Atmosferalıq yaki barometrlik basım jerdiń ústingi qabatına barqulla birdey tásir etpeydi. Onıń tásir etiwi geografiyalıq sharayatlar, sutkalıq hám jıl máwsimleri hám hár qıylı atmosfera sharayatlarına baylanıslı boladı. Bálentlikke shıqqanda basım tómenleydi, al joqarı atmosferalıq basım temperaturanıń tómenlewine baylanıslı.
Normal atmosferalıq basım. Normal atmosferalıq basım degende 1 atmosferaǵa (0°S temperaturada, 45° keńliktegi, teńiz ústininen 760 mm sınap baǵanasına) teń boladı. Usınday sharayattta atosfera jer betiniń 1 sm ne 1kg (anıǵıraǵı 1033 g) muǵdarında basım kórsetedi.
Hawa basımınıń sutkalıq ózgeriwi ádette sınap baǵanasınan bir-neshshe millimetrden aspaydı, jıllıq ózgeriwi bolsa 20—30 mm Hg — ústinine teń boladı. Atmosfera basımınıń áste aqırın ózgerip barıwı sap deneli adam organizmine derlik tásir kórsetpeydi. Biraq nawqas adamlarda hawa rayınıń almasıwı nátiyjesinde aldıńǵı kesellikler kúsheyip baradı, nerv kesellikleri payda boladı. Tómen atmosferalıq basım sharayatında kislorodtıń parcial basımı kemeyip baradı, bul óz gezeginde bálentlik (Taw keselligi) keselligin keltirip shıǵaradı. Joqarı atmosfera basımı nátiyjesinde kesson keselligi kelip shıǵıwı múmkin.
Tómen atmosferalıq basım. Bálentliktiń joqarılawı menen atmosferalıq basım tómenlep baradı, sonıń menen birge kislorodtıń parcial basımı da kemeyip baradı. Onıń kemeyiwi nátiyjesinde organizmde gemoglobinniń kislorod penen támiyinleniwi tómenleydi hám kislorod jetispewshiligine alıp keledi. Ortasha (1,5-3,5 km) bálentlikte organizmde kislorod jetispewshiligi nátiyjesinde ókpe ventilyaciyasınıń kúshleniwi hám júrek funkciyasınıń tezlesiwine hám qandaǵı eritrocitlerdiń artıp ketiwine alıp keledi. Al 4 km bálentlikte bul kompensaciya gipoksiyanıń rawajlanıwına alıp keledi. Tómen atmosferalıq basım tásirinde háreketleniw nátiyjesinde taw keselligi júzege kelip: dem qıspa, júrektiń tez-tez soǵıwı, teriniń juqa qatlamınıń qızarıp yaki kógerip ketiwi, bulshıq etlerdiń hálsizleniwi, miydiń aylanıwı, kewil aynıwı, qusıw sıyaqlı belgiler júzege keledi. Taw keselliginiń birinshi belgisi oraylıq nerv sisteması (eslew qábilietiniń páseyiwi), qozǵalıs analizatorı funkciyasınıń (háreket koordinaciyası) buzılıwına alıp keledi.
Adaptaciya processi nátiyjesinde organizmde áste aqırınlıq penen tómen atmosfera basımına kompensatorlıq kónligiw reakciyası kompleksi (eritrocitler sanınıń ósiwi, gemoglobin muǵdarınıń artıwı, organizmde okisleniw procesiniń ózgeriwi) payda boladı. Bul reakciyalar óz gezeginde, insan oranizminiń usınday sharayatta normal háreketleniwin támiyinleydi. Taw keselliginiń tiykarǵı aldın alıw usılları bul taw sharayatında yaki barokamerada shınıǵıwlar ótkeriw bolıp esaplanadı.
Joqarı atmosferalıq basım. Joqarı atmosferalıq basım 760 mm sınap baǵanasınan artıp ketiwinde kelip shıǵadı. Bul tiykarǵı gigienalıq faktorlardıń biri bolıp, suw astında uzaq waqıt qalıp ketkende, mısalı suw astı kemelerinde, matroslar, vodalazlar h.t.b. ushırasadı hám kesson dep atalıwshı keselliktiń kelip shıǵıwına alıp keledi.
Joqarı atmosferalıq basım tásirinde organizmde hálsizlik, qulaq awırıwı, dem alıwdıń qıyınlasıwı, júrek qısqarıw chastotasınıń tezlesiwine alıp keledi. Atmosferalıq basımnıń joqarılawı nátiyjesinde qandaǵı kislorod parcial basımı hám azottıń kóbeyiwi tásirinde organizmge záhárli tásir kórsetiwi múmkin.
Hawa ionizaciyası. Atmosferada radioaktiv elementler, elektr razryadları, ultrafiolet hám kosmos nurları tásiri nátiyjesinde payda bolatuǵın ionlar barqulla almasıp turadı. 1889-jılda I.P.Skvorcov birinshi bolıp adam organizmi menen sırtqı ortalıq arasında elektr almasıwı júz beredi degen gipotezanı alǵa súredi. Ol atmosfera hawasına gigienalıq baha beriwde elektrlik qásiyetin esapqa alıw kerekligin aytadı. Taza hawada jeńil turaqsız ionlar kópligi menen parıqlanadı. Qala hám rayonlardıń pataslanǵan hawası awıllıq jerler hám kurort zonaları hawasına salıstırǵanda kem ionlanǵan boladı. Hawada shańlar hám uglekis gazı qanshelli kóp bolsa, onıń temperaturası hám ıǵallıǵı qanshelli joqarı bolsa, onda awır ionlar sonshelli dárejede kóp boladı. Sol sebepten turaq-jay hám jámiyetlik orınlarda hawanıń ionizaciya dárejesi hawanıń tazalıq kórsetkishi esaplanadı. Jeńil ionizaciyalı hawa salamatlıqqa paydalı bolıp, aqıl hám fizikalıq jumıs iskerlikti asıradı. Sol sebepten, fizioterapiyalıq emlewxanalarda joqarı dárejede ionizaciyalangan hawadan ayrım keselliklerdi (qan basımı, dem qıspa hám basqalar) jasalma gidroaeroionizaciya usılı menen dawalawda paydalanıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
