3-Modul. Boshlangʻich ta’limda tarbiya nazariyasi

Tarbiya jarayoni qonuniyatlari va qoidalari.
Tarbiya nazariyasida ham pedagogika fanida boʻlgani kabi, yangi vujudga kelayotgan qarashlar bilan eskirib borayotgan qarashlar oʻrtasida kurash ketgan. Tarbiya nazariyasidagi va amaliyotidagi muhim yoʻnalishlarni tanqidiy oʻrganmay turib, tarbiya nazariyasining asosiy masalalarini tushuna olish qiyin. Keng tarqalgan turi avtoritar (boshqalarga koʻr-koʻrona boʻysunish) tarbiya nazariyasi edi. Avtoritar tarbiya XVI asrda paydo boʻlib, hozirda Ispaniyada, Lotin Amerikasining ba’zi mamlakatlarida yaqqol ifodasini topgan. Avtoritar tarbiyani ilmiy ravishda asoslab berishga uringan nemis pedagogi Fridrix Gerbart (1771-1841) bola tugʻilganda «yovvoyi shoʻxlikka» xos boʻlish fikrini olgʻa suradi. Shu bilan u tartib buzgan oʻquvchilar uchun jarima jurnalini tashkil etishni taklif etadi. U tartib buzgan oʻquvchilarni ovqatsiz qoldirish, burchakka turgʻizib qoʻyish, kartserga qamash, jarimaga tortish kabi jazolashni turlarini joriy etadi.
Avtoritar tarbiyani birinchi boʻlib J.J.Russo tanqid qildi va oʻzi erkin tarbiya nazariyasini ilgari surdi.
Oʻzbek maktablarida ta’lim-tarbiya bir-biridan ajralmas deb hisoblanadi. Sinfdagi har qanday ish doimo tarbiyaviy ishdir, biroq tarbiyaviy ishlarni ta’lim berish bilan cheklash mumkin emas.


Tarbiya turlari haqida tushuncha.
Axloq haqida tushuncha. Axloqiy tarbiya nima va u oʻz oldiga qanday maqsadni qoʻydi?
Axloq birinchidan, ijtimoiy ong shakllaridan biri, ijtimoiy tartib qoida boʻlib, bu tartib qoidalarining xatti-harakatini tartibga solish vazifasini bajaradi. Jumladan, axloq, adolat, saxovat, halovat, halollik, rostgoʻylik kabi tushunchalarni oʻz ichiga oladi. U bizning kundalik ishlarimizga va ongimizga aktiv ta’sir koʻrsatib, jamiyat nomidan yaxshilik bilan yomonlik, zulm, adolat bilan adolatsizlik oʻrtasidagi va insoniy munosabatlardagi maqbul va nomaqbul, man etilmaydigan va man etiladigan ishlarni, xatti-harakatlarni belgilab beradi.
Ikkinchidan, axloq ijtimoiy fikr, ong bilan jamiyatda belgilab qoʻyilgan odamlarning xulq atvor qoidalarining yigʻindisi boʻlib, ularning bir-birlariga boʻlgan munosabatlarini, majburiyatlarni belgilab beradi. Axloq odamlarni jamiyatdagi axloqiy yetuk, yetuk xulq atvorining namunasi boʻlib hizmat qiladi. Odamlar oʻrtasidagi munosabatlarning toʻgʻri tashkil etilishini ta’minlaydi. Axloq me’yorlari xulq atvorning boshqaruvchisi sifatida odob me’yorlariga yaqin turadi. Huquqga zid xatti-harakat axloqsiz harakat deb qaraladi. Axloqiy tarbiya odamlarni nomusli, vijdonli boʻlishga oʻrgatish bilan profilaktika ishlarini ham olib boradi.
Uchinchidan, axloq falsafiy kategoriya boʻlib, har bir shaxs uchun zarur boʻlgan rostgoʻylik, kamtarlik, halollik, olijanoblik, mehnatsevarlik, xushyorlik, odoblilik, insonparvarlik, kollektivizm singari fazilatlarni shakllartiradi.
Toʻrtinchidan, axloq, ijtimoiy qatlamning, xalqning ma’naviy qiyofasi, gʻoyasi, ruhiyatining xarakterli xususiyati sifatida maydonga chiqadi.
Axloqning eng asosiy vazifasi fuqarolikni shakllantirishdan iboratdir. «Eng muhimi,-deb yozgan edi V.A.Suxomlinskiy fuqarolikni tarbiyalashdir, chunki bu butun tarbiyaviy ishlarning magʻzi, oʻzagi hisoblanadi».
Har bir jamiyat oʻz fuqarolari oldiga ma’lum talablar tizimini qoʻyadi. Bu avvalo, insonnig axloqiy fazilatlariga, uning xulqiga qoʻyilgan talablardir. Kishilar mehnat va muomala jarayonida bir-birlari bilan turli tuman munosabatda boʻladilar. Bu munosabat jamiyat va har bir fuqaro oldiga quyidagi talablarni ta’riflab beradigan qonunlar, qoidalar bilan tartibga solib turiladi. Bu majburiyatlar axloq talablariga koʻra belgilanadi. Bu talablarda har bir katta yoshli kishining, umuman, jamiyatga, atrofdagi kishilarga, oʻz oilasiga munosabati belgilanadi, inson ijtimoiy foydali mehnat bilan shugʻullanishga, davlat mulkini ehtiyot qilishga, oʻz oilasining mehnatga layoqatsiz a’zolari toʻgʻrisida gʻamxoʻrlik qilish va ularni moddiy jihatdan qoʻllab-quvvatlashga, belgilangan yoshi yetgan farzandni maktabga yuborishga va shu kabilarga majburligi ta’kidlanadi. Jamiyat tomonidan belgilanadigan talablar shaxs hulqini baholash uchun nizom boʻlib xizmat qiladi. Ana shu talablarga muvofiq shaxsning xulqidagi ayrim harakat va odatlar ma’qullanadi yoki qoralanadi.
Axloq ijtimoiy taraqqiyotning natijasidir. U sinfiy xarakterga ega. U yangi ijtimoiy munosabatlar boʻlib, vatanga, xalqqa sodiqdir.