3-Mavzu: Yarim o’tkazgichli diodlar tuzilishi va tavsiflari

3.2 Yarim o’tkazgichli diodlarning turlari
Maqsadi bo’yicha yarim o’tkazgichli diodlar to’g’rilagichli, yuqori chastotali, impulsli, tayanchli (stabilitronlar) va hokazo diodlarga ajraladi.
To’g’rilagichli diodlar o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka o’zgartirish uchun qo’llaniladi. Kichik va o’rtacha quvvatli yassi diodlar radioapparatura, avtomatika tizimlari va hisoblash texnikalarini elektr ta‘minlash sxemalarida keng ishlatiladi. Katta quvvatli diodlar dastgohlarni va mexanizmlarni harakatga, keltiriladigan elektr dvigatellarni o’zgarmas tok bilan ta‘minlash uchun ishlatiladi.
Yuqori chastotali diodlar. Yuqori chastotali diodlar tebranishlarni detektorlash va modulyatsiya qilish uchun ishlatiladi. Hozirda bu sohada mikroqotishmali yuqori chastotali yassi xil p-n o’tishning yuzasi juda kichik bo’ladi va elektrokimyoviy usul bilan tayyorlanadi. Nuqtaviy diodlarga nisbatan ularda ruxsat berilgan toklar kattaroq va teskari ulashda tavsifi yaxshiroq bo’lar ekan.
Impulsli diodlar. Impulsli diodlar impulsli sxemalarda ishlatiladi. Bu diodlarning asosiy xususiyati shundaki, kuchlanishning qutblari almashtirilganda zaryadlar tashuvchilarning yangidan taqsimlashi juda tez, nanosekundaning o’ndan bir necha ulushlari o’tadi. O’tish jarayonlarini tezlatish uchun elektrodlar orasidagi sig’imni kamaytirishi bilan germaniy va kremniyni oltin bilan legirlashtiradi.
Yarim o’tkazgichli stabilitronlar. sxemalarda doimiy kuchlanishlarni stabillashtirish uchun qo’llaniladi. Teskari kuchlanish kritik qiymatiga yetganda diodlarda elektr teshilish vujudga kelishi mumkin. Germaniyli diodlarda elektr teshilish tezda issiqlik teshilishiga o’tadi. Shuning uchun stalibitronlar sifatida kremniyli diodlar qo’llaniladi, chunki ular issiqlik teshilishiga nisbatan katta turg’unlikka ega bo’ladi. Bunday diodning voltamper tavsifi 3.3,a –rasmda ko’rsatilgan. Tavsifdan ko’rinadiki teskari tok ortishi bilan teskari kuchlanish deyarli o’zgarmaydi. Shuning uchun stabilizatsiya sxemalarida (3.3, b –rasm) stabilitron teskari yo’nalishda ulanadi. Stabilitronga parallel qilib yuklanish R_yu va ketma-ket qilib cheklovchi qarshilik R_chek ulanadi.

3.3–rasm. Yarim o’tkazgichli stabilitron: a) tavsifi, b) ulash sxemasi.

Sxemaning chiqish kuchlanishi U_chiq stabilitronning teshilish kuchlanishiga teng holda saqlanib turadi. Kirish kuchlanishi U_kir. ortishi bilan stabilitronning teskari toki va cheklovchi qarshiligida kuchlanishning tushishi ortadi. Kirish kuchlanishining cheklovchi qarshiligidagi kuchlanishning orttirmalari (∆U_kir va ∆I· R_chek) o’zaro kompensatsiyalanadi va natijada chiqish kuchlanishi o’zgarmaydi. Stabilizatsiya kuchlanishini ko’paytirish uchun bir necha stabilitronlarni ketma-ket ulash mumkin.

Varikap – bu yarim o’tkazgichli diod bo’lib, sxemalarda elektrli boshqariladigan sig’im sifatida qo’llaniladi. Varikapning ish prinsipi elektrodlar orasidagi sig’imi unga qo’yilgan teskari kuchlanishga bog’liq.