3. Mavzu: Xulq-atvorning psixofoziologik asosi Reja: Nerv tizimi va endokrin tizimining inson organizmi va xulq atvoridagi ahamiyati

Neyron-asab tizimining asosiy birligi 

 

Inson  tanasi  va  hokazo  suyak  hujayralari,  mushak  hujayralari,  tana  hujayralari,  deb 

hujayralari  turli  turdagi  iborat  Har  bir  turi  alohida  vazifasi  bor  bir  birlik  shakllantirish,  kichik 

hujayralari  millionlab  topgan.  bir  tana  qismi  elektr  xabarlar  burchi  nerv  hujayralari  uchun 

tayinlandi.  Bizning  asab  tizimi  nerv  hujayralari  iborat.  uning  barcha  filiallari  bilan  bir  asab 

hujayrasi  neyronlarning  deyiladi.  Bu  neyronlarning  asab  tizimining  yakuniy  tuzilishi  va 

funktsional  birligi  hisoblanadi.  bir  shaxsning  asab  tizimida  neyronlar  soni  200  milliard  100 

baholanmoqda. Ular, asosan, tarkibida bir xil bo'ladi, lekin maxsus vazifalar uchun mo'ljallangan 

turli  uzunliklar,  shakl  va  darajada  ko'rinadi.  Har  bir  neyrondagi  ichida  DNK  dan  genetik 

ko'rsatmalar oshiruvchi har biri RNK molekulalari, millionlab bor.

1

[4] 

The human body is composed of different types of cells like bone cells, muscle cells, body 

cells,  etc.  Each  type,  consisting  of  millions  of  tiny  cells,  forms  a  single  unit  which  has  a 

specialized function. The duty of carrying electrical messages from one part of the body to the 

other  has  been  assigned  to  nerve  cells.  Our  nervous  system  is  made  up  of  these  nerve  cells.  A 

nerve  cell  with  all  its  branches  is  called  a  neuron.  This  neuron  is  the  ultimate  structure  and 

functional unit of the nervous system. The number of these neurons in a human nervous system 

                                      

1

 S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y 44p 

---

has  been  estimated  at  100  to  200  billion.  They  are  basically  alike  in  structure  but  appear  in 

different lengths, sizes and shapes designed for specialized functions. Within each neuron there 

are millions of RNA molecules, each carrying genetic instructions from the DNA. 

Miya  oq  va  kul  rang  moddadan  iborat.  Kul  rang  modda  asab  hujayralarining 

to‘plamlaridan  hosil  bo‘ladi,  oq  moddani  esa  asab  tolalari  tashkil  etadi.  YAqin  vaqtgacha  kul 

rang  modda  asosan  yurish  va  yugurishga  bo‘lgan  ko‘nikma  hosil  qilish  bilan  bog‘lanar  edi. 

Hozirgi kunlarda olimlar yana bir qonuniyatni aniqladilar – yangi raqs harakatlarini o‘rganib, ijro 

etishga layoqatli insonlarning miyasi faolroq bo‘lar ekan. 

 

       

Miya  yarim  sharlarining  vazifalarini  ko‘rgazmali  tarzda  quyidagicha  tasvirlash  mumkin  (  3.1 

jadval). 

3.1 Jadval 

Vazifalari 

CHap yarim sharlar 

O‘ng yarim sharlar  

1. Xronologik tartib 

1. Joriy vaqt 

2. Ismlar, so‘zlar, timsollarni eslab qolish 

2.  Tasvirlarni,  aniq  voqealarni  eslab  qolish, 

odamlarni yuzlaridan tanish 

3. Xarita, chizmalarni o‘qish 

3. Aniq fazoni qabul qilish 

4.  Nutqning  faolligi,  ma’noga  nisbatan 

sezgirlik 

4. Hissiy holatni qabul qilish 

5. Olamni quvnoq, engil holda ko‘rish  

5. Olamni qora ranglarda ko‘rish 

6. To‘laligicha qabul qilish 

6. YAxlit, obrazli qabul qilish 

 

 

Amerikalik olimlar (R. Xayer va boshqalar) erkaklar va ayollar turlicha fikr  yuritishlarini 

aniqladilar.  Miya  anatomiyasini  tadqiq  etish  orqali  erkaklar  ko‘proq  kul  rang  moddani,  ayollar 

---

esa oq moddani faollashtirishlari ma’lum bo‘ldi. Boshqacha aytganda, tafakkur jarayonida kuchli 

jins  ayollarga  nisbatan  kul  rang  moddadan  6,5  marta  ko‘proq,  go‘zal  jins  vakillari  esa  oq 

moddadan 10 marta ko‘proq foydalanar ekan.[2] 

Jinsiy tanlov nazariyasining mohiyati: 

       Jinsiy  tanlov-avlod  qoldirish  uchun  ma’lum  jins  o’rtasidagi  boshqa  jins  uchun  bo’ladigan 

kurash jarayoni. Bu mexanizm evolutsiyaning yezlashish jarayoniga turtki bo’lgan sabablaridan 

biri 

      Jinsiy  tanlov  odatda  tabiiy  saraloshda  yuz  beradi.  Zamonaviy  etologlarning  fikricha,  sevgi 

tuyg’usi va o’z-o’zini qurbon qilish jinsiy tanlov natijasida kelib chiqqan. 

      Evolutsion  estetika.    Agar  evolutsion  etika  ilmiy-yo’nalish  maqomiga  ega  bo’lib  ulgurgan 

bo’lsa, evolutsion estetika hali keng darajada tarqalmagan. 

      Ong  haqida  tushuncha.    Ong  psixik  jarayonning  eng  yuqori  darajasi  hisoblanadi.  Uning 

asosiy  xususiyatlari  bu  harakat  va  shiddatdir.  U  refleksik  va  turki  bo’luvchi  xususiyatga  ega. 

“Men-mohiyat”. Inson onggi va miya rivojlanishi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik. [2]  

 

Odamning  har  bir  psixik  jarayoni  holati  va  xususiyati  butun  markaziy  nerv  tizimining 

faoliyati  bilan  bog‘liqdir.  Nerv  hujayrasi,  nerv  tizimining  asosiy  tuzilmasi  neyron  deyiladi.  

Akson  –  tolasining  uchi  tarmoqlangan  bo’lib,  u  signallarni  boshqa  neyron  yoki  mushaklarga 

uzatadi.  Dendrit-  neyronning  tarmoqlangan  kalta  o’simtalari  bo’lib,  signallarni  qabul  qiladi  va 

hujayralarga impuls uzatadi.

2

[3] 

 

Nervous system the body's speedy, electrochemical communication network, consisting 

of all the nerve cells of the peripheral and central nervous systems. Neuron a nerve cell; the basic 

building  block  of  the  nervous  system.  Dendrite  the  bushy,  branching  exten¬sions  of  a  neuron 

that  receive  messages  and  conduct  impulses  toward  the  cell  body.  Axon  the  extension  of  a 

neuron, end¬ing in branching terminal fibers, through which messages pass to other neurons or 

to muscles or glands. 

 

 

 

Sinaps-  aksonning  signal  uzatuvchi  tugash  qismi  va  ushbu  signalni  qabul  qiluvchi 

dentritning  tutashgan  qismi.  Sinaptik  oraliq-  akson  va  signal  qabul  qiluvchi  neyron  o’rtasidagi 

kichik  oraliq.  Har  bir  neyronda  muntazam  ravishda  almashinuv  jarayonlari  ro‘y  berib,  oqsillar 

sintezlanadi, asab impulslari to‘plangan holda o‘tkazilib turiladi.

3

[3] 

synapse  [SIN-aps]  the  junction  between  the  axon  tip  of  the  sending  neuron  and  the 

dendrite or cell body of the receiving neuron. The tiny gap at this junction is called the synaptic 

gap or synaptic cleft. 

                                      

2

 

Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan  

. 70p 

3

 

Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan  

. 74p 

---

 

 

 

       Neyron tanasining o‘rtacha diametri 0,01 mmni, bosh miyadagi neyronlarning umumiy soni 

esa  100 mlrd.ni tashkil etadi 

Rivojlanib  kelayotgan  miyaga  tabiat  yuqori  darajadagi  mustahkamlik  zahirasini  joylaydi, 

va  natijada,  ko‘p  miqdorda  ortiqcha  neyronlar  hosil  bo‘ladi.  Ularning  taxminan  70%  bolaning 

tug‘ilish  davrigacha  nobud  bo‘ladi  va  bu  jarayon  tug‘ilgandan  so‘ng  ham,  umri  bo‘yi  davom 

etadi.  Hujayralarning  bunday  nobud  bo‘lishi  irsiyat  tomonidan  oldindan  belgilab  berilgan 

bo‘ladi.  Neyronlar  o‘ta  egiluvchandir.  Egiluvchanlikning  ma’nosi  shundan  iboratki,  nobud 

bo‘lgan asab hujayralarining vazifalari ularning o‘z hayotchanligini saqlab qolgan «hamkasblari» 

zimmasiga yuklanadi, ularning o‘lchamlari kattalashgani hisobiga yo‘qotilgan vazifalarning o‘rni 

to‘ldiriladi.  Ma’lumotlarga  ko‘ra,  bosh  miyadagi  neyronlarning  90%  ga  yaqini  nobud 

bo‘lmagunicha,  kasallik  belgilari  namoyon  bo‘lmay,    inson  sog‘lom  ko‘rinishini  saqlab  qolar 

ekan.  YA’ni,  bitta  tirik  asab  hujayrasi  to‘qqizta  nobud  bo‘lgan  hujayralarning  o‘rnini  bosishi 

mumkin ekan. 

Lekin  asab  tizimining  egiluvchanligi  keksalik  davrigacha  zehnni  tiniq  holatda  saqlab 

qolishning    yagona  mexanizmi  emas.  Tabiatning  zahiradagi  yana  bir  yo‘li  –  voyaga  etgan  sut 

emizuvchilarning  bosh  miyasida  yangi  asab  hujayralarining  hosil  bo‘lishi,  yoki  neyrogenez 

hodisasi  ham  mavjud.  Agar  asab  hujayralari  bo‘linmaydigan  bo‘lsa,  yangi  neyronlar  qaerdan 

paydo bo‘ladi? Ular voyaga etgan organizmning o‘zak hujayralaridan hosil bo‘ladi. 

Ong  psixikaning  eng  yuksak  darajasi  bo‘lib  u  faqat  insongagina  xosdir.  Ong  ijtimoiy 

tarixiy sharoitda odam mehnat faoliyatining tarkib topishida til yordamida boshqa kishilar bilan 

doimiy munosabatda bo‘lish natijasidir. Bu ma’noda ong mutafakkirlar ta’kidlab o‘tganlaridek,  

ijtimoiy mahsulotdir. 

---