3. Mavzu: Xulq-atvorning psixofoziologik asosi Reja: Nerv tizimi va endokrin tizimining inson organizmi va xulq atvoridagi ahamiyati

Shartsiz  reflekslar  –  organizmning  muhim  hayotiy  ta’sirlovchi  omillar  (ozuqa,  xavf  va 

shunga o‘xshashlar)ga nisbatan tug‘ma  reaksiyasi. 

Shartli  reflekslar  –  bu  organizmning  shunday  reksiyalaridirki,  ular  tug‘ma  bo‘lmasdan, 

hayotiy sharoitlarda orttiriladi. 

 

Retseptorlar – hissiy yoki sensor hujayralar bo‘lib, ular, ya’ni, bu ta’sirlanish, ichki yoki 

tashqi  ta’sirlanish  bo‘lishidan  qat’iy  nazar,  u  haqidagi  axborotni  qabul  qilgandan  so‘ng, 

o‘zgartirib, asab tizimiga etkazib beruvchi maxsus tuzilmalardir. 

 

---

.1 . 

Nerv tizimi va endokrin 

tizimining inson organizmi va 

xulq atvoridagi ahamiyati.   

 

Ruh – falsafa va din borasidagi chuqur tushuncha. Ko’plab falsofa va diniy yo’nalishlarda, 

inson  ruhi-o’lmas,  mavhum  deb  hisoblangan,  uning  asosiy  xususiyatlari  his-  tuyg’u,  tafakkur 

ong, kechinma va irodadan iboratdir.  

Eksperimental  psixologiya-  bu  barcha  turdagi  ilmiy-psixologik  izlanishlarning 

umumlashuvidir . 

Fiziologiya  (grekchadan  –  tabiat  haqida fan)  –  jonli  borliq  haqidagi  fan bo’lib, hayotning 

me’yoriy va g’ayritabiiy o’zgarish jarayonlarini o’rganadi. 

 Refleks – (lotin tilidan olingan bo’lib , orqaga qaytadigan, aks ma’nolarini bildiradi) – bu 

organizmlarning atrof-muhitga bo’lgan ixtiyorsiz javob deb ataladi, u keying faktlardan iborat: 

 

Hozirgi  zamon  fanida  jadal  rivojlanib,  katta 

qiziqish  uyg‘otayotgan  va  inson  sir-sinoatlariga 

chuqurroq  kirib  borishga  muvaffaq  bo‘lgan  soha 

asab tizimini tadqiq etish hisoblanadi. 

Organizmning  yaxlit  tuzilma sifatida faoliyat 

ko‘rsatishini nerv hosilalarining to‘plamlari ta’minlab beradi. 

Asab  tizimi  markaziy,  periferik  va  vegetativ  bo‘limlardan  iborat.  Markaziy  asab  tizimi 

(MAT) bosh va orqa miyani o‘z ichiga oladi. Miya organizmda boshqaruvchi vazifasini o‘taydi 

va  psixomotor  faoliyatni  ta’minlab  beradi.  Bundan  tashqari,  miya  fikrlarimizni  mahorat  bilan 

boshqarib, inson organizmining beshta asosiy tuyg‘ulari – ko‘rish, eshitish, ta’m bilish, hid bilish 

va sezishni nazorat qiladi.[1] 

Periferik  asab  tizimi  –  nervlar  va  nerv  tugunlaridan  iborat.  Periferik  nervlar  majmuasi 

yurak,  o‘pka,  ovqat  hazm  qilish  tizimi  va  boshqa  ichki  organlar,  tomirlar  va  to‘qimalarni 

ta’minlaydi, bularning barchasi vegetativ asab tizimini tashkil etadi. Uning faoliyati inson iroda 

kuchiga bog‘liq bo‘lmaydi. (3.1 rasm) 

 

 

---

 

Asab  tizimi  organizmning  ixtiyoriy  va  ixtiyorsiz  bajariladigan  vazifalarini  boshqaradi. 

Ixtiyorsiz  bajariladigan  vazifalarga  misol  qilib  ovqat  hazm  qilish  vazifasini  keltirishimiz 

mumkin.  Asab  tizimini  tashkil  etuvchi  milliardlab  asab  hujayralari  organizmning  o‘zidan, 

shuningdek, tashqi muhitdan axborot qabul qiladilar. 

Bosh  miya  xaritasini  tuzib,  nervlar  vazifalarini  aniqlashga  ilk  marotaba  Tomas  Uillis 

(1621-1675)  qo‘l  urgan  edi.  Nemis  vrachi  Frans  Gall  (1758-1828)  miyaning  frenologiya 

xaritasini yaratib, unda «ruh layoqatlari» deb nomlagan psixikaning xossalarini joylashtirdi.[2] 

 

 

 

 

 

---

Bosh  va  orqa  miya  –  ikki  hayotiy  muhim  organlar  –  miya  qutisi  va  umurtqa  pog‘onasi 

suyaklari bilan o‘ralgan va himoya qilinadi. Miyaning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib katta miya 

(ikki  yarim  sharlar),  miyacha,  orqa  miya  hisoblanadi.  Miya  yarim  sharlari  –  bu  organning 

axborotni  qabul  qilib,  tananing  boshqa  qismlariga  o‘tkazuvchi  asosiy  qismidir.  Yarim  sharlar 

nutq,  tafakkur  va  xotiraga  ma’suldirlar.  Miyacha  asosan  tana  harakatlarini  muvofiqlashtirishga 

yordam beradi. Orqa miya yurak faoliyati, nafas olish va qon bosimi kabi vazifalarni boshqaradi. 

 

 

Asab tizimi endokrin tizim bilan uzviy hamkorlikda inson barcha organlarining faoliyatini 

boshqaradi.  Inson  fikrlari,  xotiralari,  hissiyotlari  yoki  sezgilari,  shuningdek,  uning  har  bir 

anglangan harakati amalga oshirgan faoliyatining aksi bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, asab 

tizimi,  ichki,  vegetativ,  anglamaydigan  vazifalar:  tana  harorati,  yurak  urishi  va  boshqa 

gomeostaz (muvozanat, doimiylik)ni tashkil etuvchilarni boshqaradi. [2] 

Asab  tizimi  somatik  va  vegetativ  bo‘limlarga  ajratiladi.  Birinchisi,  skelet  mushaklari 

qisqarishi  yordamida  sezuvchanlik  va  harakat  bilan  ta’minlagan  holda  organizm  bilan  tashqi 

muhit  o‘rtasidagi  aloqani  amalga  oshiradi.  Ikkinchisi,  moddalar  almashinuvi,  nafas  olish, 

ajratishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.