3-mavzu: tabiiy suvlarning umumiy kimyoviy tarkibi

3-rasm. Ochiq tizim ko‛rinishidagi gidrosfera

Gidrosfera – global ochiq tizim, barqarorligi uni tarkibiy qismlarini tashkil etuvchilariga qaraganda ko‛p. Bunday tizimning muvozanatini buzilishining xavfi, turg‛unlik va barqarorlikni buzilishi shunda sodir bo‛ladiki, bunda kirishda kimyoviy tarkib yoki fizik-kimyoviy ko‛rsatkichlar ma’lum darajada o‛zagarsa, shunga muvofiq chiqishdagi mahsulot ham shunga muvofiq bo‛ladi. Gidrosferadagi kimyoviy jarayonlarning xususiyatiga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   Kimyoviy birikmalarning xilma-xil shakllari: barcha sinfdagi organik va noorganik moddalar ishtirok etadi. Masalan, metallar tabiiy suv havzalarining o‘zgarmas komponenti hisoblanib, ular gidrosferada oddiy ionlar, gidratlangan ionlar, kompleks va metal organik birikmalar, kollid zarracha va muallaq moddalar ko‛rinishida mavjud.
   
2. 
   Kimyoviy jarayonlarga gidrolizning ta’siri va ularda gidratlangan molekulalar va ionlarning ishtiroki. Masalan, temir suvda yashovchi organizmlarning muhim oziq komponenti hisoblanadi, gidrosferada gidrokompleks shaklida Fe³⁺ mavjud.
   

^Fe3++H2^{O ↔ FeOH2++H+, FeOH2++H}2^{O ↔ Fe(OH)}2^++H+
Infraqizil (IQ) – spektroskopiyaning zamonaviy uslublari shuni ko‛rsatadiki, nordan suv ^{muhitida haqiqatda erkin bo‛lmagan ion H+ va hatto ion bo‛lmagan gidroksoniya H}3^{O+ ham mavjud, biroq ular (H+)}aq^=H2^O-H+-OH2 ^{akvakompleks ko‛rinishida ishtirok etadi. Ishqorli muhitda akvakompleks tarkibini (OH-)}aq^{=HO—H+-H+, OH-, H}2^{O ishlatiladi.}

Umumal olganda, gidrosferada turli minerallar bilan sodir bo‛ladigan gidroliz jarayonlari

muhim rol o‘ynaydi, bu faqatgina u yoki bu suv tizimining kimyoviy tarkibi nuqtai nazaridan

emas, balki uning pH (muhit reaksiyasi) o‘zgarishi nuqtai nazaridan. Shunday ekan, agar mineral ^{(tuz) kuchsiz kislota anionlaridan (H}2^{S, H}2^CO3^{, H}3^PO4 ^{va b.q.) va kuchsiz asos kationlaridan} (KON, NaOH va b.q.) tashkil topgan bo‛lsa, gidroliz natijasida reaksiya muhiti ishqorli bo‛ladi (pH>7):

^Na2^S+H2^{O ↔ NaHS+NaOH, S2-+H}2<sup>O ↔ HS-+OH-

Minerallarni (tuzlar) gidrolizlanishida, kuchli kislota anionlari (HCl, H</sup>2^SO4^{, HNO}3 <sup>va

b.q.) va kuchsiz asos kationlaridan (Al (OH)</sup>3^{, Zn (OH)}2^{, NH}4^{OH va b.q.) hosil bo‛lgan bo‛lsa,} muhit reaksiyasi kislotali (pH<7) bo‛ladi:

^AlCl3^+H2^{O ↔ Al (OH)Cl}2^{+HCl Al3++H}2^{O ↔ Al (OH)2++H+}

Agar mineral (tuz) kuchsiz kislota anionlari va kuchsiz asoslardan hosil bo‛lgan hollarda, gidroliz ohirigacha o‛tadi (biroq birinchi bosqich kabi emas, huddi oldingi holatlarda), reaksiya

muhiti bo‛lsa neytralga yaqin (pH≈7) yaqin bo‛ladi:
^CH3^COONH4 ^{+ H}2^{O = CH}3^{COOH + NH}4^{ON CH}3^COO-NH4^{+ + H}2^{O = CH}3^{COOH + NH}4^OH
Suv muhiti reaksiyasini shuningdek kuchli kislota anionlari va kuchli asos kationlaridan ^{(NaCl, K}2^SO4^{, NaNO}3 ^{va b.q.) hosil bo‛lgan minerallar (tuzlar) o‛zgarmaydi, modomiki ular} gidrolizga uchramaydi. Bunday holatlarda pH=7.