3-мавзу статистик маълумотларни жадвал ва графикларда тасвирлаш

Статистик графиклар тўрисида тушунча

Графиклар замонавий статистиканинг илмий ўрганиш қуролларидан бири ҳисобланади ва ҳозирги кунда бирорта МАЪРУЗАни ёки оммавий чиқишларни, тақдимотларни, газета, журналларда чоп этиладиган мақолаларни, телевизордаги махсус эшиттиришларни ва хатто реклама индустриясини статистик графикларсиз тассавур ҳам қилиб бўлмайди.

Инглиз иқтисодчиси У.Плейф 1786 йилда чоп қилган «Тижорат ва сиёсий атлас (Коммерческий и политический атлас)» асарида биринчи бўлиб статистик маълумотларни графикларда тасвирланишига асос солган олимлардандир.
Графиклар ўқувчининг диққатини ўзига тез жалб этиш билан бирга маълумотларни эсда сақлаш ва тасаввур қилишга замин яратади. Улар кўриш ва тушуниш қийин бўлган айрим қонуниятларни аниқлашда ва тасвирлашда муҳим ўрин эгаллайди. Оммавий ўқувчи учун график тасвир орқали статистик кўрсаткичларни тушуниш ва ўрганиш статистик жадваллардан кўра анча қулайдир: миқдорий кўринишга нисбатан графикда тасвир таассуроти юқори бўлади; статистик кузатув натижалари тезроқ ва осонроқ тушунилади ҳамда умумлаштирилади; ҳодиса ва жарёнларнинг ўзаро болиқлиги ва уларни вақт бўйича ўзгариши яққол кўриниб туради; статистик-иқтисодий қонуниятларни аниқлаш ва аниқланган қонуниятларни кўриш ва текшириш имконияти туилади.

Статистик графиклар – бу рақамли миқдорлар ва уларнинг нисбатини нуқта, чизиқ, фигура ва бошқа геометрик шаклда шартли тасвирланишидир.



График тасвир - бу статистик маълумотлар ифодаланадиган нуқта, чизиқ ва фигуралар тўпламидан иборат геометрик белгилардир.
График майдон – графикни ҳосил қилувчи геометрик белгилар жойлаштириладиган майдондир. График майдон ўз вазифасига қараб аниқ ўлчамларга (форматга), яъни катталик ва томонлар нисбатига эга бўлади.
Майдон ўлчовлари – график тасвир жойлаштириладиган майдоннинг координаталар тизими, яъни график майдоннинг ўлчовини ифодаловчи тўр. Амалиётда кенг қўлланиладиган координаталар тизими бу тўғри чизиқли координата тизимидир (1-расм).
Статистик графикларни тузишда ва ифодалашда қуйидаги талабларга риоя қилиш лозим. Статистик кўрсаткичларнинг моҳиятини, макон ва замонда ўзгаришини, шунингдек бошқа белгиларини эътиборга олган ҳолда кўра билиш, тасаввур қилиш, тушуниш, мавжуд қонуниятларни аниқлаш қулай бўлган графиклар ясалиши лозим. Юқоридаги талабларни бажариш учун график тасвирда қуйидаги асосий элементлар қатнашади: график образ; график майдон; график майдон ўлчов бирликлари; масштаб; шкала; график талқин.
Унинг асосан биринчи чорагидан, баъзан барча чоракларидан статистика графикларини тасвирлашда фойдаланилади. Графикларни тасвирлашда қутбли координата тизимидан ҳам фойдаланилади (2-расм). Улар вақт бўйича тциклик (даврий) ўзгаришларни тасвирлашда муҳимдир. Тўри чизиқли координата тизимида майдон ўлчовлари вертикал ва горизонтал ўқларда (ордината ва абцисса ўқлари) ифодаланса, қутбли координата тизимида эса марказдан чиққан нур (асосан ўнг томондаги горизонтал нур), яъни координата ўқи ва унга нисбатан нур бурчаги ўлчовларида ифодаланади. Статистика харитасини тасвирлашда эса ўлчовлар контур тўр (дарё, денгиз, океан ва мамлакат чегаралари контури) шаклидаги чегараларда турли хил ранг ёки геметрик белгилар орқали ифодаланади.

3.1.-расм. Тўри чизиқли координата тизими