3-mavzu: Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va tamoyillari

(Ingliz tilining Oksford lug’atidan)

• Soliq bu - davlat manfaatlari uchun jismoniy va yuridik shaxslardan majburiy tarzda undiriladigan to’lov.

  
  

(Ingliz tilining izohli lug’atidan)

• Soliq bu - hukumatni saqlab turish uchun zarur bo’ladigan alohida shaxslarga va mulkka nisbatan qo’llaniladigan soliq olish shakli.

  
  

(Uebster internet lug’atidan)

• Soliq bu – jamiyatning barcha a’zolari farovonligi uchun hukumat hisobiga undiriladigan to’lov. Kimdan qancha olish va qancha qismini qoldirish hamda undirilgan to’lovlar nima uchun ishlatilishi haqida hukumat ishonch bildirgan kishilargina hukm chiqarishlari mumkin.

  
  

(Djonson 1913 (1775), 2-bet)

• Soliq bu – davlat organlari tomonidan undiriladigan va uning o’rniga to’g’rigan to’g’ri hech narsa berilmaydigan majburiy to’lov.

  
  

(Djeyms va Nobs2012, 12-bet) Soliqqa oid boshqacha ta’riflarni turli xildagi adabiyotlarda yana ham chuqur ko’rib chiqish mumkin. Quyidagi xos so’zlar “majburiy”, “undirish” va “yuk” degan umumiy xarakterdagi ta’riflar, hattoki soliq va soliqqa tortish tushunchasining o’zi ham ko’pchilik uchun unchalik kerak bo’lmagan talqin sifatida qo’llaniladi. Bu esa bizni soliqni undirish sabablariga to’xtalishga olib

keladi.⁶

Jamiyat farovonligini ta’minlashda daromadlarni ko’paytirib borish
Odamlar davlat tomonidan yaratib berilayotgan umumjamiyat xizmatlaridan voz kecha olmaydilar, agar ular bu xizmatlardan foydalanmasalar va bular uchun to’lashni hoxlamasalar ham. Jamiyatning barcha a’zolari bundan xizmatlarni hech qanday e’tirozsiz istemol qiladilar. Davlatning mudofaa qoliliyatidan jamiyat a’zolarining barchasi manfaat ko’rishining o’zi ham ijtimoiy xizlmatlarning naqadar zarur ekanligini belgilab beradi.

Tarixan Yevropa davlatlarida soliqlar miqdori amaldagi monarxiyani moliyalashtirish va urushlar vaqtida davlatni himoya qilish uchun oshirilib borilgan.

⁶ Taxation (UK), BPP Learning Media Ltd BPP House, Aldine Place 142–144 Uxbridge Road London W12 8AA, FA 2014

Daromad va boylikni qayta taqsimlash

Soliqqa tortishdan jamiyatning ayrim qatlamlariga, kam daromadli yoki muhtojlarga pul to’lovlari va turli imtiyozlarni berish mexanizmi orqali foydalanish mumkin (jamiyatda ijtimoiy tenglikni saqlash maqsadida). Bu ko’p hollarda soliqqa tortish orqali jalb qilinadigan mablag’lardan davlat tomonidan ko’rsatiladigan ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirilishi mumkin. Agar davlat daromadlari tizimi soliqqa tortish tizimiga bog’liq bo’lmasa turli xildagi muammolar kelib chiqishi mumkin.

Ijtiomiy va iqtisodiy ta’minot
Hukumat davlat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan masalan, sog’liqni saqlash va ta’lim bilan xalqni doimo ta’minlab keladi. Davlat tovar va xizmatlari har bir shaxs uchundir. Davlat tomonidan ishlab chiqarilmagan,masalan,alkagol vositalari va sigaretlarga katta miqdorda soliqlar undirilishi bilan ularning faoliyati biroz cheklanadi chunki ular jamiyat sog’lig’iga zarar yetkazadi. Inson hayotiga zarar yetkazuvchi vositalarga soliq solish,davlat uchun ko’plab qiyinchiliklarni tug’diradi. Chunki bunday mahsulotlar juda ommalashgan va ularga soliq solish orqali davlat daromadlari oshadi. Soliqlarning kamaytirilishi esa iste’molning oshishiga olib keladi. Bunday vaziyatda hukumat milliy sog’liqni saqlashni ta’minlab beradi. Milliy Sog’liqni Saqlash Fondi Buyuk Britaniya hukumati tomonidan moliyalashtiriladi. Alkagoldan yoki chekishdan kasallangan odamlar uchun hukumat qo’shimcha fondlarni ko’paytirishga majbur bo’ladi.

Soliq jamiyat xarakteri bilan bog’liq bo’lgan qiyin masala bo’lib, shu sababdan ham soliqlar yillar davomida o’zgarib turgan. Masalan avval sir bo’lgan chekishning fosh etilishi kabi. Hozirgi kunda chekishning sog’liqqa zarar ekanligini hammaga ayon. Chekish jigar rakiga yoki boshqa turdagi rak kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Bu o’zidan yomon hid chiqarishi, sigaret qoldiqlarining va qutilarining atrofga tashlashi atrof muhitni zararlaydi. Shuning uchun ham Buyuk Britaniya 2007-yil 1-iyulda davlat hududlarida chekishni taqiqlash qonuni qabul qilingan.⁷

Iqtisodiy muvozanat
Davlat yuqori inflatsiya darajasini,ishsizlikni va boshqa turdagi muammolarni oldini olishi kerak.Soliq tizimida ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun yangi infrastrukturalarni yaratishning bir vositasi hisoblanadi.2008-2009 yillardagi iqtisodiy pasayish jarayonida asosan,banklar muvofaqqiyatsizlikka uchray boshlagan.Ko’p g’arbiy mamlakatlarda bank tizimini qo’llab-quvvatlash

,iqtisodiyotning o’z vazifalarini bajarishi hamda barqarorligini saqlash uchun soliq daromadlaridan foydalanilgan.Gretsiya, Irlandiya, Portugaliya, Italiya kabi

⁷ Taxation (UK), BPP Learning Media Ltd BPP House, Aldine Place 142–144 Uxbridge Road London W12 8AA, FA 2014

davlatlarning iqtisodiy ahvoli juda tang bo’lganligi sababli Yevropa Ittifoqi,Xalqaro Pul Foni bu davlatlarga yordam berishiga to’g’ri kelgan.

Har bir mamlakatning soliq tizimi boshqa mamlakatning soliq tizimidan tubdan farq qiladi.Masalan AQSHda soliq tizimi va qonunlari boshqa davlatlarning soliq tizimidan ancha katta va federal sistema deb yuritiladi.Agar davlatlarning soliq tizimi bir-biriga o’xshash bo’lganida mamlakatlar o’rtasidagi tadbirkorlarning moliyaviy bitimlari ancha oson bo’lar edi.Yevropa Ittifoqiga a’zo davlatlari o’rtasida savdo-sotiq va xizmat ko’rsatish erkin,bu esa,Yevropa Ittifoqini kengaytirish maqsadida amalga oshiriladi.Bu esa o’z navbatida korxonalarning foyda soliqlari o’zgarmasligini ta’minlaydi.

Soliqqa tortish deganda biz asosan soliq bazasini tushinamiz.Soliq bazasini tashkil qiladigan elementlar mavjud. Bular:Daromad,foyda kapital,xarajat yoki iste’mol.

Daromad tushunchasini tushunish oson.Bu oylik yoki shaxslarning ishlab topgan ish haqi hisoblanadi.

Foyda, mahsulot ishlab chiqarishdan yoki xizmat ko’rsatishdan tushgan tushum.Foyda mahsulot tannarxi va uni yaratishga ketgan xarajatlarni chegirilish orqali topiladi.Shundan so’ng qolgan summadan soliq solinishi mumkin bo’lgan qismi aniqlanadi.

Kapitalning asosiy ma’nosini uning gapdagi o’rnidan aniqlash mumkin.Umuman olganda,Kapital deganda,moddiy va nomoddiy aktivlar ya’ni ishlab chiqarishda uzoq muddat foydalanadigan yoki jismoniy shaxslarning egalik qiladigan aktivlari tushiniladi.Kapital aktivlarining qiymati o’zgarishi mumkin.Ya’ni asosiy vositani sotishdan foyda ,depozitga qo’yilgan pullarning foiz daromadlari va aksiyadan dividentlar.

Xarajatlar bu ishlab chiqarish yoki iste’molda tovar ishlab chiqarishga yoki iste’molga sarflanadigan mablag’.

Soliqqa tortishda turli xil buyumlar orasidagi farqlarni ajratib olish muhim hisoblanadi,chunki ular turli xil usullar bilan soliqqa tortiladi,umumiy faravonlikni ta’minlash uchun,turli xil usulda soliqqa tortish kerak.Masalan iste’mol qilinadiga buyum soliqqa tortildi.Bir shisha spirt uchun masalan 2£ bo’lsa 10,000 £ oylik oladigan shaxs uchun yuqori foiz stafkasida soliqqa tortiladi.

Agar 3 ta kishi 5000£ daromad topadi ,birinchisining o’rtacha ish haqi,ikkinchisi mahsulot sotishdan tushgan tushum,uchinchisiniki esa dividend ko’rinishidagi daromad.Ular uchalasi bir xil usulda soliqqa tortilsa,bu gorizantal tenglik deb yuritiladi.Lekin ularning daromadining manbalari turli xil.Birinchisi qilgan mehnati uchun, ikkinchisi sotgan mahsuloti uchun va uchinchisi qilgan invistitsiyasidan foiz ko’rinishidagi daromad.Ular uchalasi turli xil usulda soliqqa tortiladi,soliqqa tortilganidan keyin esa uchalasida turlicha summa qoladi. Birinikida ko’proq va boshqasinikida kamroq, bu esa vertikal tenglik deb nomlanadi.⁸

⁸ Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles and Management of Taxation: An introduction, Routledge Taylor and Francis Group. 2015

2.