|
3-MAVZU. Sharqda hujjatchilik
Reja:
1.Sharqda hujjatchilik tarixi
2.Qadimgi Bobil hujjatchiligi
3.Qadimgi turkiy hujjatchiligi
Tayanch tushunchalar:
til, o‘zbek tili, leksik qatlam, ichki manba, tashqi manba,
turkiy til, sheva, so‘z yasalishi.
Tarixchi olimlar izlanishlar olib borib, Sharqda X-XIX asrlarda yorliq,
farmonnoma, bitim arznoma, qarznoma, tilxat va mazmunan shunga yaqin hujjatlar
nisbatan keng tarqalgani haqida xabar beradilar. Yorliqlarning mazmuni xilma-xil
bo'lgan. Ular xabar, tavsif, farmoyish, bildirishsh, tasdiqlash va x.k.larni bildirgan.
K.Sodiqov o'zining «Eski uyg'ur yozuvi» (1989) asarida 1393-yil To'xtamishxonning
polyak qiroli Yag'aylaga yo'llagan yorlig'i, Temur Qutlu ning 1397-yilgi yorlig'i, 1469-
yilda Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg'ilonlik Mir Sayid Ahmadga bergan
yorlig'ini qayd qilib o'tadi. Shuningdek, Toshkent hokimi Yunusxo'janing 1797-yil 2-
iyunda Peterburgga - Rossiya podshosiga o'z elchilari orqali yuborgan yorlig'i haqidagi
ma’lumotni «Arxiv vneshniy politiki Rossii» Fond Tashkentskix dela» dan bilish
mumkin. XIX asrda Qo'qon xonligida patta keng tarqalgan hujjatlardan biri bo'lgan1.
Pattada m a’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, m ahsulot, urug' (don) yoki boshqa
narsalarni berish lozimligi haqida ma’lumotlar aks ettirilgan. Yuqorida qayd
qilinganidek, kishilar, hatto, qabilalar o'rtasidagi muomalada hujjatning sodda
shakllaridan foydalangan. Masalan: M. Qoshg'ariyning «Devonu lug'otit-turk» asarida
«bo'lug'» atamasi uchraydi. U elchiga qaytib ketish uchun beriladigan ijozat qog'ozi,
elchilarga beriladigan tuhfa ma’nolarini ifodalaydi. XI asr olimi Yusuf Xos Hojibning
«Qutadg'u bilik» asarida esa «bildirgulik» so‘zi «yorliq» va «noma» ma’nosida
ishlatilgan. Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarida xalqaro
aloqalarga doir atamalar qayd etilganki, bu atamalar tizimini oydinlashtirishga katta
yordam beradi. Unda «arzadosh» so'zi arizachi o'mida qo'llangan. «Insho» so'zi esa,
«yozma nutq» ma’nosini beradi. «Farmon», «mirzo» so'zlari ko'p ishlatiladi. Yorliqlar
va ularning turlari. 0‘rta Osiyo xonliklarida ish yuritish xizmati. 1924 -yil 31-dekabrda
qabul qilingan « Ishlarni o'zbek tilida yuritish to‘g‘r isida » gi Qaror. Sovet davrida ish
yuritish tizimining holati. 1989-yilda o'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi va
hujjatlarning o'zbek tilida yuritilishi kabilar tarixim izning turli davrlarida ish yuritish
tizimi mavjud bo'lganligining isbotidir. Milliy istiqlol, hech bir istisnosiz,
hayotimizning barcha sohalarida bo'lgani kabi, ona tilimiz rivoji uchun ham keng yo'l
ochdi. M ustaqil davlatim izning Asosiy qonuni - Konstitutsiyamizda, «Davlat tili
haqida»ga Qonun va boshqa rasmiy hujjatlarda ona tilimiz bo'lmish o'zbek tilining
huquqiy maqomi va istiqboli aniq ko'rsatib berilgan. Necha asrlar mobaynida goh
yuksak rivoju shuhrat topgan, gohida nopisandlik, turtkilash va kamsitishlardan ko'ngli
singan, ammo yorug' kunlarga yetmoq umidi so'nmagan tilimiz chinakam munavvar
kunlarga salomatyetib keldi. Yaqin o'tmishimizda milliy tafakkurni, milliy o'zlikni
izdan chiqarmoqqa, shu yo'l bilan o'z hukmronligining umrboqiyligini ta ’minlamoqqa
xomtama bo'lgan mustabid tuzum tilimizni izdan chiqarishga qattiq bel bog'lagandi. Bu
tuzum tilimizga «yagona umumxalq tili»ning unsurlarini o‘rinli-o‘rinsiz tiqishtirishdan
tashqari ayni shu «yagona umumxalq tili»ni ikkinchi ona tilim deydiganlarga
«xo‘rozqand»lar ulashdi, shu yo'l bilan o'z ona tilini bilmaydiganlar safini
kengaytirishga urindi. Prezidentimiz Islom Karimov Oliy Majlisning birinchi chaqiriq
XIV sessiyasidagi (1999-yil 14-aprel) nutqida mustabid sho'rolar tuzumining illatlari
haqida gapirar ekan, xususan shunday degan edi: «O‘z ona tilini, milliy an’ana va
madaniyatini bilmaslik ko'plab odamlaming shaxsiy fojiasiga aylanib qolgan edi». Bu,
o'z navbatida, inson m a’naviy dunyosining qashshoqlashuviga, milliy qadriyatlarga
bepisandlik bilan qarashdan iborat nomaqbul aqidaning «bolalashi»ga olib kelganligini
anglamaslik mumkin emas. Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar,
arznoma, qarznomalar, vasiqa, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan
keng tarqalgan. Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo'lgan: xabar, tavsif, farmoyish,
bildirish, tasdiqlash va h.k. Bu o'rinda To'xtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli
Yag'aylaga yo'llagan yorlig'i, Temur Qutlug'ning 1397-yildagi yorlig'i, Zahiriddin
Muhammad Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg'ilonlik Mir Sayid Axmad
ismli shaxsga 1469-yilda bergan yorlig‘i1, Toshkent hokimi Yunusxo'janing 1797-yil
2-iyunda Peterburgga - Rossiya podshosiga o'z elchilari orqali yuborgan yorlig'i2 va
boshqalarni eslab o'tish mumkin. Mazkur davr yorliqlarida o'ziga xos lisoniy qolip
shakllangan, yorliqlar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga ega bo'lgan.
Masalan, eslab o'tilgan yorliqlarning birinchisi - «To'xtamish so’zim Yag'aylag'a» -
deb, ikkinchisi - «Temur Qutlug' so'zim» deb, uchinchisi esa - «Sulton Umarshayx
Bahodir so'zim» deb boshlangan. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek,
albatta, yorliq yozilgan sana va joy ko'rsatilgan.
Nazorat savollari
1.
Qadimgi Bobil hujjatchiligi haqida nimalarni bilasiz?
2.
Qadimgi turkiy tilda yozilgan hujjatlar qaysi yozuvlarda yozilgan?
3.
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni-lug‘atit turk” asarida qadimgi hujjatchilikka
oid qanday namunalar keltirilgan?
4.
O‘zbek zamonaviy hujjatchilihi haqida gapiring?
Do'stlaringiz bilan baham: |
