3 mavzu: sezgilar

IDROK. :
1. Idrok haqida tushunch.
2. Idrokning nerv-fiziologik asoslari.
3. Idrokning murakkabligi, idrokda kuzatish va kuzatuvchanlik.
4. Idrokning xossalari
5. Vaqt, harakat va fazoni idrok qilish.

Idrokning predmetliligi ob'ektivlashtirish xodisasi deb atalgan xodisada, ya'ni
tashki olamdan olinadigan axborotlarning usha narsaga mansubligida ifoda kilinadi.
Predmetlilik idrokning belgisi sifatida xatti-xarakatni boshqarishda aloxida
rol uynaydi. Biz narsalarga ularning kurinishiga karab emas balki ularni amaliyotda
kay tarzda ishlatishimizga muvofik xolda, yoki ularning asosiy xususiyatlariga karab
xam baxolaymiz. Predmetlilik persevtiv jarayonlarning uzini ya'ni idrok
jarayonlarning bundan keyingi shakllanishida xam rol uynaydi.
Idrokning yana bir xususiyati uning yaxlitliligidadir. Sezgi a'zolariga ta'sir
kiladigan narsaning ayrim xususiyatlarini aks ettiradigan sezgilardan farkli ularok,
idrok narsaning yaxlit obrazi xisoblanadi. Yaxlit obraz narsaning ayrim xususiyatlari
va belgilari xakida turli xil sezgilar tarzida olinadigan bilimlarni umumlashtirish
negizida tarkib topadi.
Idrokning yaxlitligi uning strukturaligi bilan boglan–gandir. Idrok ma'lum
darajada bizning bir laxzalik sezgilarimizga javob bermaydi va ularning shunchaki
oddiy yigindisi xam emas. Biz ana shu sezgilardan amalda mavxumlashgan va bir
muncha vakt davomida shakllanadigan umumlashgan strukturani idrok etamiz. Agar
kishi biror kuyni tinglayotgan bulsa, oldinrok eshitgan oxangi yangisi eshittirila
boshlagandan keyin xam uning kulogiga chalinayotganday tuyulaveradi.
Idrokning yaxlitligi va strukturaliligi manbalari, bir tomondan, aks
ettiriladigan ob'ektlarning uziga xos xususiyat–laridir, va ikkinchi tomondan
insonning konkret faoliyatida gavdalanadi, ya'ni analizatorlarning reflektor faoliyati
natijasidir
2 Idrokning fiziologik asosi nerv boglanishlarining ikkita turidan - bitta
analizator doirasida xosil buladigan boglanish–lardan va analizatorlar aro
boglanishlardan tarkib topadi. (Bitta retseptor va bir necha retseptor bilan idrok
qilish).
Idrokni klassifikatsiya kilinishida xam sezgilardagi kabi idrok etishda ishtirok
etuvchi analizatorlardagi mavjud farklarga asoslanadi. Idrok etishda kaysi analizator
ustunrok kelganiga muvofik kurish-eshitish, paypaslab kurish, kinestezik, xidlash va
ta'm bilish yuli bilan idrok kilinishi farklanadi.
Idrok qilish jarayoni odatda uzaro birgalikda bir kancha analizatorlar
vositasida sodir buladi. Xarakat sezgilari u yoki bu darajada idrokning barcha
turlarida ishtirok etadi.
3 Idrokning mazmuni kishi oldiga kuyilgan vazifa bilan xam uning faoliyati
sabablari bilan xam belgilanadi.
Sub'ektning ustanovkasi (yul–yurigi) xam, xis – xayajonlari xam idrok
mazmuniga ta'sir etadi.
Idrok xam sezgi kabi reflektor jarayondir. Shartli reflekslar, miya pustlogidagi
muvakkat boglanishlar idrokning fiziologik asosini tashkil etadi. Bosh miya pustida
eng kuchli, dominant kuzgalish uchastkalarining yuzaga kelishi shaxsning
xususiyatlari yoki xolati bilan boglik bulgan idrok yunalishining fiziologik asosini
tashkil etadi Materiyaning mavjud bulish shakllari - fazo, vakt va xarakat idrokni
tasniflashga (klassifikatsiyalashga) binoan fazoni idrok etish, vaktni idrok qilish va
xarakatni idrok etish kabi aloxida turlari ajratib kursatiladi.
Idrok - pretseptiv xarakatlar sistemasi bulib uni egallash maxsus urgatishni va
tajribani talab kiladi. Ixtiyoriy idrok etishning muxim shakli kuzatish bulib, u
narsalarni yoki tevarak atrofdagi xodisalarni kura bilish, bila olish va rejali idrok
etishdir. Kuzatishning muvaffakkiyati kup jixatdan vazifaning anikligiga,
kuzatuvchining tajribasiga va bilimiga boglikdir.
Fazoni idrok qilish. Fazoni idrok kilinishi kishining uzini kurshab turgan
muxitni chamalashining mukarrar shartlaridan bulib, uning ushbu muxit bilan uzaro
birgalikdagi xarakatida katta rol uynaydi. Fazoni idrok qilish ob'ektlarning shakli,
xajmi va uzaro birgalikda joylashuvi, ularning satxi, olisligi va yunalishlarining
idrok etilishini uz ichiga oladi.
Fazoni chamalashda xarakat analizatori aloxida rol uynaydi. Fazoni
chamalashning maxsus kurollari katoriga analizatorlar faoliyatida xar ikkala yarim
sharlar urtasidagi nerv boglanish–larini: binokulyar kurishni, binoural eshitishni,
terining bimanual tuyishini, dirinik xid bilishni va shu kabilarni kiritish lozim.
Kuzlarning turli olislikdagi narsalarini anik ravshan kurishga moslashuvi 2 ta
mexanizm - akkomodatsiya va konvergensiya yordamida yuz beradi.
Akkomidatsiya - kuz gavxarining egriligini uzgartirish yuli bilan uning aksini
sindirib kaytarish kobiliyatini uzgartirish demakdir. Akkomodatsiya, odatda
konvergensiya bilan ya'ni kurish uklarini kayd kilinayotgan narsaga yunaltirilishi
bilan boglikdir. Konvergensiya burchagi bevosita masofa indikatori ya'ni uziga xos
masofa ulchagich (dalnomer) sifatida foydalaniladi.
Ikkita kuzgatuvchi - narsaning kuz turpardasidagi tasviri akkomodatsiya
xamda konvergensiya natijasida kuzdagi mushaklarning zurikishi ulchamlari bir
biriga moslangan xolda birga kushilishi idrok etilayotgan narsaning xajmi xakidagi
shartli refleks tarzidagi signal xisoblanadi. (Uzoklikni va chukurlikni idrok qilish,
emaklaydigan bolaning oyna kuprik ostidagi xarakati, zinalar nechta, kubiklar
nechta? Va boshka misollar).
Kurish illyuziyalari: 1) kamon uki ilyuziyasi; 2) temir yul yuzlari kurinishi; 3)
tik chiziklarning boshkacha kurinishi ilyuziyasi. (Silindr kalpok); 4) yelpigich
ilyuziyasi; 5) kesishish ilyuziyasi; 6) umumiy markazli doiralar ilyuziyasi v.b.
Ola-bula yuzaga chizilgan ketma-ket doiralar guyo burama (spirallar)
chiziklar singari idrok kilinadi. (Umumiy psixologiya kitobning 311 betidagi 24
rasm).
Illyuziya xayvonlarda xam kuzatiladi, ba'zi xayvonlar uz tusini uzgartirib,
uzini muxofaza kiladi. Uzini yashirishning samarali usuli mimikriyadir.
Xayvonlarda rangini, kiyofasini uzgartirishdir. (Xayvonlarning yil fasllariga,
yashash joyiga karab rangini uzgartirishi).
Odamlar illyuziyadan maxsus maksadga muvofik foydalanishlarining eng kup
tarkalgan turi maskirovka qilishdir. Ogirlikni idrok qilishda xam ilyuziya xodisasi
bulishi mumkin. Bunda xissiyot va xayol ta'sir etgan bulishi mumkin.
Vakt va xarakatni idrok qilish. Vaktning idrok kilinishi vokelik xodisalarning
ob'ektiv ravishda doimiyligini, tezligi va izchilligini aks ettirish demakdir. Vaktni
idrok qilish kishiga muxitdan muljal olish imkonini beradi
Xarakatni idrok kilinishi – ob'ektlarnig fazoda egallagan xolati uzgarishining
aks ettirilishdir. Xarakatning idrok etilishi xayotiy muxim axamiyatga ega.
Xayvonlar uchun xarakat kiluvchi ob'ektlar xavf xatar yoki oziklanish
imkoniyati paydo bulishi xakida signal vazifasini utaydi va shunga javob berishga
undaydi. (Masalan, baka fakat xarakatlanadigan xashorotlarnigina yeydi, bazi
baliklar ma'lum xarakatlardan– tulkindan kochadi, xurkiydi va xokazo.).Xarakatni
idrok etishda kurish va eshitish, kinestezik analizatorlar asosiy rol uynaydi. Tezlik,
tezlanish, xarakat yunalishi xarakatdagi ob'ektning perimetri xisoblanadi.