3-мавзу: Qoraqalpoqlar XVI-XIX asrlarda. Reja: 1. XVI-XIX asr birinchi yarmida Qoraqalpoqlar. Qoraqalpoq urug’larining joylashuvi. 2. Qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibida. Qoraqalpoqlarning o’z mustaqilligi uchun kurashi. 3. Qoraqalpoqlarning xo’jalik hayoti. Savdo va hunarmandchilik. Chorvochilik va dehqonchilikning kuchayishi. 4. Qoraqalpoqlar ijtimoiy turmush tarzi, madaniyat va ta’lim.
«Qoraqalpog`iston ASSR tarixi osherklari» («ocherki Istorii Karakalpakskoy ASSR», Izd-vo «Nauka» Uzbekskoy SSR, Toshkent, 1964) kitobida berilgan ma`lumotlarga qaraganda qoraqalpoqlarning alohida bir xalq bo`lganligi haqidagi yozma manba`lar XVI asrning oxirlariga to`g`ri keladi (125-bet). 1598 yilda Buxoro xoni Abdullaxon tomonidan Sig`noq shahridagi Ziyovuddin maqbarasiga berilgan darxon yorlig`ida qoraqalpoqlar to`g`risida dastlabki ma`lumotlar bitilgan. Unda yozilishisha qoraqalpoqlar Sirdaryo yaqinida Sig`noq Shahri va uning atrofidagi hududlarda yashaganlar, yarim o`troq holda hayot kechirib kelganlar. Bu manba`da qoraqalpoqlar qozoqlar bilan birga «aymoqlar»ga kiritiladi.
«Qoraqalpog`iston ASSR tarixi osherklari» («ocherki Istorii Karakalpakskoy ASSR», Izd-vo «Nauka» Uzbekskoy SSR, Toshkent, 1964) kitobida berilgan ma`lumotlarga qaraganda qoraqalpoqlarning alohida bir xalq bo`lganligi haqidagi yozma manba`lar XVI asrning oxirlariga to`g`ri keladi (125-bet). 1598 yilda Buxoro xoni Abdullaxon tomonidan Sig`noq shahridagi Ziyovuddin maqbarasiga berilgan darxon yorlig`ida qoraqalpoqlar to`g`risida dastlabki ma`lumotlar bitilgan. Unda yozilishisha qoraqalpoqlar Sirdaryo yaqinida Sig`noq Shahri va uning atrofidagi hududlarda yashaganlar, yarim o`troq holda hayot kechirib kelganlar. Bu manba`da qoraqalpoqlar qozoqlar bilan birga «aymoqlar»ga kiritiladi.
Qoraqalpoqlar tarixi bo`yicha ilmiy ish olib borgan ko`pgina olimlarning fikrlariga ko`ra qoraqalpoqlarning avlod-ajdodlari Orol dengizi atroflarida yashaganlar va ular shu yerda xalq sifatida shakllanganlar. Ular O’rta Osiyoning turkiy tilda so`zlashuvchi xalqlarining tarkibiy qismiga kiradilar. Grek-yunon mualliflarining ma`lumotlariga ko`ra qoraqalpoqlarning eng qadimgi avlod-ajdodlari massagetlar hamda pecheneglardan oldin o`tgan appasioqlar bo`lgan deb tahmin qilinadi va ular botqoqlik yerlarda va orollarda yashaganlar. Keyichalik ular og`uzlar va pecheneglar bilan yaqin aloqada bo`lganlar.
P.P.Ivanovning tarixchi Abulg`ozi Bayhaqiy bergan ma`lumotlarni tahlil qilib chiqargan xulosalariga ko`ra «qalpoq» degan etnik tushuncha XI asrdayoq Xorazmga chyegaradosh tumanlarda bo`lgan.
Pecheneglar qabilalari X-XI asrlarda bo`linib ketdi: bir qismi (turkiy guruh) Orol bo`yida qoldi, bir qismi esa g`arbga Janubiy Rus yerlari tomon surilib borad. Ular Dnepr daryosining irmog`i-Ros daryosi bo`ylarida joylashdilar.
Rus yilnomalarida «Chorno`y klobuki» («Qora kuloq», «qora qalpoq») nomi bilan ataluvchi bu xalqning ruscha etnik ma`nosi «qora qalpoq» so`ziga to`g`ri keladi. XIX asrning birinchi yarmidagi mashhur sharqshunos olim Dosson «Mo`g`ullar tarixi» kitobida bunday yozadi: «Ular (mo`g`ullar) ruslar va qoraqalpoqlar mamlakatini bosib oldilar». Ularga janubiy rus chegara hududlarini himoya qilish vazifasi yuklatilgan. Bu etnik guruh Kiyev Rossiyasining ijtimoiy-siyosiy hayotida faol ishtirok etgan.
Orolbo`yi atroflarida qolgan pecheneglarni XII asrda Irtish daryosi atroflaridan kelgan qipchoq qabilalari zabt etganlar. Ana shu tariqa ular qipchoqlar tarkibiga kirib aralash-quralash bo`lib ketganlar, ularning tillarini qabul qilganlar. Qoraqalpoqlarning xalq sifatida shakllanish etnegenizi XV asrda no`g`oylar ittifoqi tarkibida tugallangan. Ularning bir qismi no`g`aylar bilan birga yoyiq (O`rol) va Volga daryolari xavzasida yashab kun kechirganlar. Buni tarixiy manba`lar, xalq og`zaki ijodi durdonalari va qoraqalpoqlar madaniyatidagi ba`zi bir elementlar isbotlaydi. Xatto Qoraqalpoq tilining no`g`aylar va qozoqlar tiliga yaqinligi ham fikrimizga yorqin dalil-asos bo`laoladi.
Biz yuqoriroqda qoraqalpoqlarning yarim ko`chmanchi hayot kechirganliklarini ta`kidlagan edik. Ular ana shu turmush tarzidan kelib chiqqan holda chorvachilik dehqonchilik va baliq ovlash bilan ham mashg`ul bo`lganlar. XVI asrda va XVII asrning boshlarida qoraqalpoqlar Buxoro xonligi tarkibiga kirgan Sirdaryoning quyi oqimlarini, tahminan Turkiston bilan hozirgi Marka qishlog`i va Qoratov o`rtalaridagi yerlarni egallab olganlar. Shu bois ular xonlikningning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol ishtirok eta boshlaganlar. Jumladan, yozma manba`larda qayd etilishcha 1611 yilda Buxoro xoni Imomqulixon o`z askarlari bilan Sirdaryo, Turkiston shahri va Qoratov tog`lari etaklarigacha kirib borgan va Buxoroga qarshi bosh ko`targan qozoqlar, qoraqalpoqlar va qalmiqlarni bostirgan, ko`p mol va o`ljalar hamdaasirlar olib qaytgan.
Qoraqalpoqlar XVI-XVII asrlarda Xorazm xonligi bilan ham o`zaro aloqada bo`lganlar, savdo-sotiq qilganlar. Tarixchi Abulg`ozi Bahodirxonning ma`lumotlariga ko`ra Xorazm taxti uchun kurashdaakasi
