3.3. Pul mablag
ʼ
lari va pul ekvivalentlari.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasida ishlab chiqarish, mahsulot sotish va
boshqa xo’jalik faoliyatiga doir rejalarni bajarish jarayonida pul muomalalari
xo’jalik kabi o’zaro shartnomalarni bajarish va to’lov nizomiga asoslangan.
Korxona va tashkilotlar o’rtasida pul muomalalarini yaxshi tashkil etilishi aylanma
mablag’larning tez aylanishi va davlat byudjetiga pul mablag’larining o’z vaqtida
kelib tushishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Pul mablag’lari – kassadagi naqd pul va talab qilib olinadigan depozitlar,
shuningdek bankning hisob-kitob, valyuta va boshqa sho’tidagi mablag’lar.
Pul mablag’lari schyotlari bo’yicha muomalalarni
amalga oshirish va
rasmiylashtirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga,
O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi, «O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi, «Banklar va bank faoliyati
to’g’risida»gi, «O’zbekiston Respublikasida korxonalar to’g’risida»ga qonunlariga
hamda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banklar Boshqaruvi tomonidan 1998
yil 27 iyundagi 60 – sonli bayonnoma bilan tasdiqlangan Nizom asosida belgilab
qo’yilgan. Buxgalteriya hisobi xalqaro biznes tili sifatida davlatning barcha
qonunlarga bo’ysunishi, rivojlanish manfaatlarida xizmat qilishi va barcha uning
foydalanuvchilari uchun zarur ma’lumotlarni etkazib berishi zarur.
Hozirgi zamon iqtisodiyotida buxgalteriya hisobi, jumladan pul mablag’lari
hisobi har tomonlama mukammal darajada qo’llab
–
quvvatlanib kelinmoqda, ya’ni:
- buxgalteriya hisobini qonuniy jihatdan boshqarish va uning normative
bazasini shakllantirish;
- uslubiy jihatdan ta’minlash (yo’riqnomalar, uslubiy qo’llanmalar, izoh
xatlari);
- kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash;
- xalqaro professional tashkilotlar bilan hamkorlik;
- hisob tizimini boshqarishni qayta tashkil qilish choralari ko’rilmoqda.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganlar o’zaro chambarchas bog’liqlikda bo’lib,
islohotlarning mukammalligini ta’minlaydi. Respublikamiz mustaqillikka
erishgandan so’ng buxgalteriya hisobi va audit sohalari
uchun ulkan qonuniy va
me’yoriy baza yaratildi. Kun sayin yangilanib borayotgan xalq xo’jaligi sohasida
ortdan qolib ketmasligi uchun buxgalteriya hisobida ham o’ziga xos qadamlar
qo’yildi. Bular jumlasiga, mamlakatimizda qisqa muddatlar ichida amalga
kiritilgan yangi hisoblar rejasini kiritish mumkin. Shuningdek MDH davlatlari
ichida birinchilardan bo’lib, ishlab chiqarish harajatlarini
takomillashtirish va
buxgalteriya hisobini jahon hamda milliy standartlarga o’tkazishda asosiy
choralardan biri sifatida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi,
O’zdavistiqbolstat va Davlat soliq qo’mitasi tomonidan 1995 yil 1 yanvarda
amalga kiritilgan, Vazirlar maxkamasining 1999 yil 5 fevraldagi
№
54 sonli qarori
bilan tuzatishlar kiritilgan «Maxsulotlar ish, xizmatlar tan tarxiga kiritiladigan
maxsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha
xarajatlar tarkibi,
hamda moliyaviy natijalarni shakillantirish haqida Nizom» amal qilmoqda,
rivojlangan mamlakatlar amaliyotidan va tajribalaridan keng foydalanilgan holda
1996 yil 30 – avgustda «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonun qabul qilindi.
Xorijiy ekspertlar fikriga ko’ra mazkur qonunga quyidagicha munosabat
bildirganlar. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonun
buxgalteriya hisobini
tashkil etishning barcha xalqaro talablarini o’z ichiga oladi, ya’ni:
- buxgalteriya hisobi ikkiyoqlama yozuv
asosida tashkil etilishi;
- buxgalteriya hisobini uzluksizligi;
- aktiv va passiv muomalalarning pulda ifoda etishi;
- ma’lumotlarni ishonchliligi;
- hisoblash tamoyili;
- extiyotkorlik;
- iqtisodiy mazmunning shakldan ustunligi;
-
korxona faoliyati davomiyligi;
- hisobot ko’rsatkichlarining o’zaro mutanosibligi;
- moliyaviy ko’rsatkichlarning va hisobotlarning neytralligi;
- o’rinlilik;
- hisobot davri daromadlari va harajatlarning o’zaro mosligi;
- aktiv va majburiyatlarning haqiqatdagi bahosi va boshqalar.
Buxgalteriya hisobining normativ bazasini shakllantirish jarayonida
Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartlari (BHMS) ham o’ziga xos o’rin egallaydi.
Ushbu Buxgalteriya hisobining milliy standartlari sub’ektlar tomonidan amalga
oshiriladigan turli xildagi moliya ho’jalik muomalalarining buxgalteriya hisobini
yuritishni tartiblashtirish maqsadida ishlab chiqilgan edi. «Xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning moliya – xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlarining
rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» nomli 21 – sonli Buxgalteriya hisobi
milliy standartini ishlab chiqildi. Ushbu standart O’zbekiston Respublikasining
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonuniga muvofiq va buxgalteriya hisobining
xalqaro (IAS) va Amerika milliy (GAAP) standartlariga
mos ravishda ishlab
chiqilgan bo’lib, moliya – xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobini olib
boriladigan va takomillashtirilgan schyotlar rejasini o’zida mujassamlashtirgan.
