3-mavzu. O`Zbek tilining leksik qatlamlari. Reja

leksema 
atamasi 
qo'llaniladi.Bunday vaqtda 
so'z 
morfologiya 
birligi sifatida
, 
leksema 
esa leksikologiya birligi 
sifatida bir-biridan farqlanadi. Demak, tahlil jarayonida gap tarkibidan so'zlarni ajratamiz. So'zlar 
esa leksema va grammatik qo'shimchalarga bo'linadi. 
Tilning lug'aviy (leksik) ma'no 
bildiruvchi birligi leksema sanaladi. 
Lug'atlarda bosh so'z sifatida leksemalar beriladi. 
Nutq jarayonida ikki va undan ortiq ma'noda qo’llaniluvchi so'zlarga ko'p ma'noli so'zlar 
yoki 
polisemiya
deyiladhPoli semiya yunoncha 
poll - 
ko'p, 
semia - 
ma'no 
so'zlaridan olingan 
bo'lib, ko'p ma'noli demakdir. Polisemiya monosemiya (yunoncha 
mono - 
bir, 
semia 
- 
ma'no)ga 
zidlanadi. 
Ko'p ma'noli so'zlarda ma'no qanchalik ko'p bo'lsa ham, lekin u bir so'z hisoblanaveradi. Shuning 
uchun ham ko'p ma'noli so'zlarda ma'nolardan biri to'g'ri ma'no (yoki o'z ma'no), qolganlari esa 
ko'chma ma'no bo'ladi. Ko'chma ma'nolar nutq tarkibida boshqa so'zlar bilan bog'langanda 
namoyon bo'ladi, nutq tarkibidan ajratilganda esa to'g'ri ma'nosi asosiy ma'no bo'lib qoladi. 
Masalan, 
tosh 
so'zi nutq qurshovidan ajratib olinsa, «qattiq jism» ma'nosini anglatadi. 
Bir ma'noli so'zlar tilimizda kam 
sonni tashkil qiladi va ilmiy
, kasb-hunarga doir atamalarni, 
shuningdek, yangi paydo bo'lgan so'zlarni o'z ichiga oladi. Yangi so'zlar (neologizmlar) ham 
davrlar o'tishi bilan qo'shimcha ma'nolarni anglatadi. 
Ko'p ma'noli so'zlarning ma'nosini bilish va undan nutq jarayonida o'rinli foydalanish nutqning 
ta'sirchan, ifodali bo'lishiga yordam beradi. 
1.
Ko'p ma'noli so`zlar va ma'nolarning to'g'ri va ko'chma ma'nolarga bo'linishini yuqorida 
ko'rib o'tdik. 
2.
Borliqdagi 
narsa - hodisa
, 
belgi - xususiyat
, harakat - holat nomlari malum bir asosga ko'ra 
boshqa narsa - hodisa, belgi - xususiyat, harakat- holat nomi sifatida. ham qo'llaniladi. 
Bunday vaqtda bitta nom bitta narsa "" hodisa, belgi - xususiyat, harakat - holatlarning 
nomiga xizmat qiladi. Masalan, 
burun 
so'zi «tirik organizmning yuz qismidan bo'rtib 
chiqqan nafas olish organi» ma'nosini ifodalashi bilan birgalikda «yerning suvlikka tomon 
bo'rtib chiqqan qismi» ma`nosi ham ifodalaydi. Predmetlar o'rtasidagi tashqi o'xshashlik 
(yuz qismidan bo'rtib chiqqan burun bilan yer qirg'og'ining dengiz yoki okean qa`ridan 
bo'rtib chiqishi o'rtasidagi o'xshashlik) birining nomini ikkinchisi o'rnida qo'llashga asos 
bo'lgan.