III. Talabaning o‘quv - biluv faoliyati 1. Faoliyat —ijtimoiy va shaxsiy qimmatli motivlarga ko‘ra biror maqsad sari yo‘naltirilgan, o‘ziga xos usul — vositalar asosida ma’lum natija bilan yakunlanadigan xattiharakatlar tizimidir.
Pedagogik faoliyat — bu, ijtimoiy va shaxsiy qimmatli motivga ko‘ra ta ’lim-tarbiyaning aniq bir maqsadiga (0‘quvbiluv vazifasiga) yo‘naltirilgan. ma’lum vaziyat (shartsharoit) da tegishli usul — vositalar yordamida ta ’limtarbiyadan
kutilgan natija bilan yakunlanadigan xattiharakatlar tizimidir. Talabaning o ‘quv-biluv faoliyati — bu, shaxsiy va ijtimoiy qimmatli motivga ko‘ra ta’lim tarbiyaning aniq bir maqsadini (vazifasini) tegishli shakl-usul, vositalar yordamida bilib olishi (o‘zlashtirishi)ga yo‘naltirilgan ta ’lim-tarbiya natijasi bilan yakunlanadigan xatti-harakatlari majmuidir.
2. Bilim o‘zlashtirish talabaning o ‘quv-biluv faoliyati bilan uzviy bog‘liqligi pedagogik qonuniyatlardan biridir. Ma’lumki eski maktablarda bola bilimni faqat
o‘qituvchidan eshitib o‘rganardi. Bunday ta’lim usuli samarasiz bo‘lib, uning o‘rnini ko‘rsatmali o'qitish usuli egalladi. Lekin ko‘rsatmali o‘qitish ham optimal emasligi ma’lum bo‘ldi va bilim olishda talabaning o‘quv-biluv faoliyatiga asoslanib o‘qitish usuliga o‘tildi.
3. Faoliyatli yondashuvta ’lim jarayonini tashkil etishning xilma-xil usullarini vujudga keltirdi. Bilim olish uchun motiv, maqsad aniq bo‘lishi bilan birga talaba o‘quv materialini tushunib o‘zlashtirib olishiga imkon beradigan o ‘quv-biluv harakatlarini ham bajarishi zarur. Professor o‘qituvchining vazifasi bilim olishning qulay yo‘lini ko‘rsatib, talabalarga uni bajartirishdan iborat.
4. Talaba o‘quv vazifasini (faoliyatni) shu ishni bajarish usuli haqida oldin o'zlashtirilgan (bilib olingan) axborotlar asosida bajaradi. Oldin bilib olingan axborotlarga bevosita tayanmay bajarish ta’lim - tarbiya ishi uchun to‘g‘ri kelmaydi. Faoliyatni bajarish usuliga (qanday bajarishga) doir oldin o'zlashtirilgan axborotlarni ishlata bilish esa ayrim o'quv elementlari (boMaklari) va butun o‘quv predmeti mazmunini o'zlashtirish sifatiga ta’sir etadi. Bunda qanday harakat qilishning oldin bilib olingan mo‘ljal asosi — yo aynan oldin bajarilganidek yoki faoliyatning shart-sharoiti (vaziyati)ga qarab o‘zgartirilgan holda ishlatilishi ham
mumkin.
5. Oldin bilib olingan axborotlardan foydalanish usuliga ko‘ra o‘quv-biluv faoliyati reproduktiv (nomahsul) va mahsuldor (produktiv) turlarga ajratiladi. Reproduktiv
faoliyat mahsuldor faoliyatdan oldin keladi (bajariladi) va mahsuldor faoliyat uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi. Mahsuldor faoliyat reproduktiv faoliyatga asoslanadi, undan o ‘sib chiqadi.
6. Reproduktiv faoliyatdaharakat qilishning oldin bilib olingan mo‘ljal asosi, uning algoritmlari va qoidalari har xil ko‘rinishlarda aynan qayta ishlab chiqiladi (ta’limda aynan qayta gapirib berishdan tortib, o‘xshash vaziyatlarda biroz
o ‘zgartirib aytishgacha). 0 ‘quv predmetida dastlab bilib olingan ma’lumotlarga talaba faoliyati davomida biror yangi axborot qo‘shmaydi. Algoritmik harakatlar, ya’ni yaxshi tanish, sharoitlarda va aniq ko‘rsatilgan qoidalarga birfoan harakat qilish reproduktiv faoliyat hisoblanadi. Masalan, talaba ijtimoiy-gumanitar, ixtisoslik va boshqa o‘quv predmetlari bo‘yicha darslik, o ‘quv qo‘llanmasidagi barcha masalalar (o‘quv-biluv vazifalari)ni ilgari bilib olingan qoidalar va algoritmlarga binoan bajaradi.- Bu talabaning reproduktiv faoliyatidir.
7. Mahsuldor faoliyat jarayonida talaba o ‘quv predmetida ilgari o‘zlashtirib olinganiga nisbatan yangi harakatni yaratadi (bajaradi), ya’ni u, darslik, o ‘quv qo‘llanmasining mazmunidan farq qiladigan yangi axborotni yuzaga keltiradi.
Yangi axborotni yaratish — izlovchilik, tadqiqotchilik faoliyati bo‘lib, u ham, albatta, oldingi tajribaga tayanadi, asoslanadi.
8. Reproduktiv va mahsuldor faoliyatlar o ‘zaro bog‘langan bo‘lib, bilim egallashda shu ikki bosqichga mos yaxlit bir tuzilmani hosil qiladi. Talaba reproduktiv va mahsuldor faoliyatlarga doir har bir harakatni masalani (o‘quv-biluv vazifasini) yechish jarayonining elementi (bir qismi) sifatida bajaradi.
9. Pedagogika fanida masala (o‘quv vazifasi) deganda ma’lum bir vaziyatda (shart-sharoitda) harakat yordamida bajarish mumkin bo‘lgan ma’lum bir maqsad (o‘quv vazifasi) tushuniladi. Shunday qilib, maqsad, vaziyat va harakat masalaning komponentlari (qismlari) hisoblanadi. Reproduktiv yoki mahsuldor faoliyatni qo‘llash masala variantida ko‘rsatilgan komponentlarga bog‘liq bo‘ladi.
10. Pedagogik adabiyotlarda (masalan, V.P.Bespalkoning ≪Слагвемие педагогический технологии≫ kitobida) inson faoliyatining mumkin bo‘lgan barcha tuzilmasini, turli masalalarni yechish qobiliyati sifatida, quyidagi to'rtta izchil o ‘zlashtirish darajalari (a) shaklida taqdim etish mumkin: a-1; a-II; a-III; a-IV darajalari. Bu darajalar ta ’lim jarayonida shu predmetdan talabaning bilim saviyasi o‘sib-yuksalib borish pillapoyalari (darajalari)ni ifodalaydi.
