3-mavzu: Ogʻzaki muloqot

Noverbal muloqot til, tovush nutqining qo‘llanilishiga asoslanmagan bo‘lib, bu mimika, imo-ishoralar, pantomimika, sensor yoki tana orqali aloqalar vositasidagi muloqot. Bu boshqa odamdan qabul qilinadigan taktil, ko‘rish, eshitish, hid bilish, hamda, boshqa sezgi va tasavvurlar. Odam muloqotining noverbal shakl va vositalarning ko‘pchiligi tug‘ma bo‘lib, faqat o‘ziga o‘xshashlar bilan emas, balki, boshqa tirik jonzotlar bilan ham hissiyot va hulq-atvor darajalarida hamfikrlikka erishish orqali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi.
Verbal muloqot faqat insonga xos bo‘lib, zarur shart sifatida tilni o‘zlashtirishni belgilab beradi. Nutq muloqot vositasi sifatida bir vaqtning o‘zida ham axborot manbai sifatida, ham suhbatdosh bilan o‘zaro ta’sirlashuv vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Buyuk shoir Sa’diyning so‘zlarini yodda tutish lozim: «Aqling bormi yoki yo‘q, buyukmisan yo kichik, biz bilmaymiz, sen bir so‘z atmaguningcha».
Verbal (nutq) muloqottarkibiga: so‘zlar, iboralar ma’nosi va mohiyati kiradi. Asosiy o‘rinni so‘zning qo‘llanilish aniqligi, uning ifodalanishi va hammabopligi, tovushlar, so‘zlar talaffuzi, ohang ifodasi va mohiyati egallaydi.Noverbal kommunikatsiyaga – belgilarning optik kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qo`l harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pontomimika (qo`l - oyoq, tana harakatlari) kiradi.
Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so`zlar 7 % ni, tovush va intonatsiya 38 % ni, nutqsiz muloqot esa 55 % ni tashkil etadi.

Tilning dunyoni bilish, bilimlarni to‘plash, saqlash, keyingi avlodlarga yetkazish, ruhiy munosabatlarni aks ettirish, goʽzallik kategoriyalarini voqelantirish kabi qator vazifalarni bajarishiga qaramasdan, uning asosiy funksiyasi kishilar oʻrtasidagi muloqotni ta’minlashdir. Muloqot til vositalari orqali soʽzlashish, muomala jarayonidir. So‘nggi yillarda muloqotga kishilar til orqali bir-biri bilan muomala, aloqa qilishning usuli deb qaralishi ham fikrimizni tasdiqlaydi. Muloqot ogʻzaki va yozma koʻrinishlarga ega boʻladi. Biroq muloqotning bu ikki koʻrinishi bir-biridan ba’zi jihatlari bilan farqlanadi. Ogʻzaki muloqot soʽzlovchi gapirib turgan lahzadagina mavjud boʻladi, soʽzlash jarayoni tugashi bilan ogʻzaki muloqot ham tugaydi. Lekin muloqot ta’sirida berilgan ma’lumot, axborot tinglovchi ongida uzoq vaqtgacha saqlanishi, uning xulqiga, qalbiga ta’sir etishi tabiiy. Og`zaki muloqot xususiyatlari quyidagilardan iborat: Og`zaki muloqot tezkorlik bilan amalga oshadi

Og`zaki muloqotda gap qurilishini aql nazorat qilib boradi
Og`zaki muloqot, asosan, tahrir imkoniyatidan mahrum bo`ladi
1. Ogʻzaki muloqot kommunikativ jarayon bilan bevosita bogʻliq boʻladi, shuning uchun har kim ifodalayotgan fikriga mos soʽzni, gapni tanlay olish qobiliyatiga ega boʻlishi kerak. Ogʻzaki muloqot tayyorgarliksiz, ya’ni favqulodda yuzaga keladi, shuning uchun kishi oʽz nutqida voqeylikdan uzoqroq soʽzni ishlatib yuborishi ham mumkin. Natijada aytilgan nutq nishonga borib tegmaydi, koʽzlangan maqsad amalga oshmay qoladi. Ogʻzaki muloqot jarayonida odam bir vaqtning oʽzida fikrlaydi hamda soʽzlaydi, Shuning uchun voqeylikka mos soʽzlarni tanlashga deyarli imkoniyat boʻlmay qoladi.
2. Bunda xotiraning roli katta. Agar xotira sust boʻlsa, ogʻzaki muloqotda gap tuzilishi, soʽz birikmalari oʽzaro mantiqan va grammatik jihatdan bogʻlanmay qoladi.
3. U qanday shaklda namoyon boʻlgan boʻlsa, shundayligicha tinglovchiga yetib boradi
. 4. Ya’ni nutqning tejamkor boʻlishi uchun ba’zi gap boʻlaklari tushiriladi. Toʻliqsiz gaplar koʻp qoʻllanadi. Ogʻzaki muloqotda takrorlar, qaytariqlar koʻp uchraydi.
5. Ogʻzaki muloqotda soʽzlovchining faol nutqiy harakati pauza (toʻxtam), ohang, urgʻu, unlilarning choʽzib talaffuz etilishi; turli xil jest (imo-ishora)lar, mimika (qiyofaning oʽzgarishi)lar fikrning tinglovchiga yetib borishida muhim ahamiyat kasb etadi.
6. Gapga ustalikni talaffuz ravonligidan ayricha tasavvur etib boʻlmaydi. Ogʻzaki muloqot ma’lumot yoki xabar ogʻzaki soʽzlar orqali almashilganda sodir bo`ladi. Bu ham yuzma-yuz, ham mexanik uskunalar orqali bajarilishi mumkin. Va aniqki, ikkala holatda ham bu tashkilotda muhim ahamiyatga ega. Tashkilotda yuzma-yuz muloqot konferensiya, guruh muhokama, shaxsiy suhbat va shu kabilar orqali bajarilishi mumkin. Og`zaki muloqotda ellipsisga yo`l qo`yiladi Pauza ohang, urg`u, imoishoralar, mimikalar muhim ahamiyat kasb etadi. Og`zaki muloqotda talaffuzning ahamiyati katta.
. Og`zaki muloqot afzalliklari 1. Tezlik: Tinglovchilar bilan muloqotga kirishar ekansiz, xabarni jo‘natish va olish oʻrtasida kechikish boʻlmaydi.
2. Soʽzlovchi tinglovchilarning shaxsiy e’tiborini jalb qila olishi kerak: Siz soatlab vaqtingizni eslatma, xat yoki hisobotning rejasini tuzishga ketkazasiz, biroq qabul qiluvchi yuzaki koʻrib chiqishi yoki uni o‘qimasligi ham mumkin. Garchi siz Shaxsiy muloqotda oluvchining e’tiborini koʻproq boshqara olasiz.
3. Vaqtni tejaydi: chora oʻsha zahotiyoq koʻrilishi talab etilganda, muloqotni ogʻzaki tarzda olib borish tavsiya etiladi.
4. Pulni tejaydi: barcha vaqtning oʽzida birdan koʻproq insonlar bilan muloqot qila olishingiz mumkin va bu tashkilot ichidagi yozma muloqotga qiyoslaganda pul mablagʻlarini tejaydi.
5. Lahzalik reaksiya imkonini beradi: bir yoki undan ortiq tinglovchilar bilan soʽzlasharkansiz, savollar tugʻilishi bilan ularga javob berishingiz mumkin. Agar siz noto‘gʻri soʽz ishlatgan boʻlsangiz yoki xafa qilgan boʻlsangiz yoki tinglovchilarni chalkashtirgan boʻlsangiz, tezda to‘gʻrilashingiz mumkin bo`ladi.
6. Noverbal xatti-harakatlar bilan toʻldirilgan: ogʻzaki muloqotni tinglayotgan shaxs soʽzlovchidagi ibora va noverbal xatti-harakatlardan xabarni yaxshiroq tushunishi mumkin.Bu yigʻilishlarda, majlislarda guruhlar bilan muloqot qilayotganda judayam foydalidir. Og`zaki muloqot cheklovlari Koʻp afzalliklarga ega boʻlsada, ogʻzaki muloqot har doim ham eng yaxshi yondashuv boʻlmaydi. Uning quyidagi kamchiliklari mavjud: 1. Dalil yo‘qligi: ogʻzaki muloqotning hech qanday hujjatli dalili boʻlmaydi va aslini olganda, ogʻzaki muloqot ta’siri tamoman vaqtinchalik boʻladi.
2. Uzun xabarlar insoniyat yomon eslab qolishi tufayli bu kabi muloqot turi uchun mos boʻlmaydi.
3. Vaqt ketishi: soʻzlovchi va tinglovchi bir-birlaridan yiroqda boʻlsalar yoki uzoq masofada turib gaplashishlari zarur boʻlganda, shaxsiy muloqot qimmat va vaqt ketkazuvchan boʻladi. Hattoki, shahar bo‘ylab sayohat yarim soatlik majlis ham yoʻl qatnovi va ob-havoga bogʻliq ravishda, tong yoki tush paytining asosiy qismini olishi mumkin.
4. Masala munozarali boʻlishi to‘gʻri boʻlmaydi.
5. Jiddiy ehtiyotkorlikning ehtimoli yo‘q: masala boʻyicha jiddiy o‘y boʻlish imkoni yo‘q, chunki qabul qiluvchi yuritilgan muloqotga javoban kechiktirib boʻlmaydigan qaror qabul qilishiga to‘gʻri keladi.
6. Jismoniy shovqinga moyillik: ogʻzaki xabarning nutqda jismoniy shovqin, kimningdir orada xalaqit berishi yoki shunga oʻxshash sabablar tufayli buzilish ehtimoli koʻproq boʻladi.
7. Ogʻzaki xabarlar yozilmas ekan yoki doimiy tasmaning bir qismiga aylantirilmas ekan, ular hech qanday qonuniy dalil boʻlmaydi
Og`zaki muloqotning ikki tomoni
Ogʻzaki muloqotning 2 tomoni mavjud: Jo‘natuvchi, Qabul qiluvchi.
Jo‘natuvchi sifatida ogʻzaki nutqni samarali qilishning turli metodlari nimalar ekanligi bobning boshqa qismida ta’riflangan edi, biroq qabul qiluvchi bahosi esa takomillashish uchun ijobiy sharh bilan birgalikda sohalarni ham oʽz ichiga olishi mumkin. Har qanday vazifaning bahosi boʻlganidek, soʽzlovchining obroʻsiga shaxsiyatiga tegadigan ijodiy tanqid taklif qilish foydali boʻladi. Ogʻzaki taqdimotlar uchun ogʻzaki yoki yozma baho berishlari uchun qabul qiluvchilarga quyidagilarni taklif qilamiz:
Tasvirlovchi /Tavsiflovchi boʻling: baho berishdan koʻra soʽzlovchi nima qilayotganini kuzatganingizni tasvirlab bering, masalan: «Taqdimotingizni yakunlashning axmoqona usuli bo`ldi»dan koʻra «Men yakunlovchi fikrni eshitmadim» deng.
Boshqalardan farqlaning. Kelgusi taqdimotini yaxshilash uchun soʽzlovchiga yetarli ma’lumot bering, masalan «Sizning koʻrgazmali qurollaringiz behuda/samarasiz»dan koʻra, «PowerPoint slaydlaringizdagi shrift hajmini oshirgan boʻlardim, chunki men slaydlarni o‘qishga qiynaldim», deng.
Ijobiy yondashing. «Koʻp qatlamli» sharhlarda siz ijobiy sharh bilan boshlaysiz, so‘ngra takomillashtirish uchun taklif kiritishlarini soʻraysiz va yakunida ijobiy sharh bilan yakunlaysiz.
Ijodkor boʻling. Soʻzlovchi oddiygina nimani xato qilganligidan koʻra, takomillashtirish uchun muayyan takliflarni bering.
Xushmuomala boʻling. Baho berishda keskin/qo‘pol taklif yoki sharhlardan ko`ra, xushmuomala uslubdan foydalaning, masalan «Men hech nimani eshita olmadim-baland gapiring!» dan ko`ra, «Xona ortidagilar eshita olishlari uchun ozroq baland gapiring» deng.
Realist boʻling. Soʽzlovchi haqiqatda oʽzgartira olishi mumkin boʻlgan narsalarga baho bering. Soʽzlovchiga nutq juda qisqa boʻlganligini aytish foydali boʻlmaydi. Muloqot til vositasi bilan — verbal yoki tilning ishtirokisiz — noverbal amalga oshirilishi mumkin. Verbal aloqa ogʻzaki aloqa va verbal asos haqida fikr bildirib, ogʻzaki dalil (asos)larni bildiradi. Verbal muloqot jarayonida soʽz muhim oʻrin tutadi. Soʽz talaffuz qilinishi, ichki nutqda takrorlanishi, yozilishi, maxsus ishoralar yordamida ifodalanishi mumkin. Muomala faqat kishilar oʻrtasidagi axborot almashishdangina iborat boʻlmay, balki kishilarning his-hayajonlarini ham qamrab oladi. Muomalaning bu tomoni noverbal kommunikatsiyani tashkil qiladi. Noverbal muloqot vositalari boʻlib imo-ishora, harakat, ohang, intonatsiya, pauza, kulgi, tabassum, koʽz qarash, koʽz yoshi va boshqalar xizmat qiladi. Noverbal muloqot vositalar verbal muloqotni toʻldiradi. Noverbal vositalar yordamida bir soʽzga koʻplab ma’no berish mumkin. Tillarni oʽrgatishda shu til sohibiga xos boʻlgan noverbal vositalarni ham oʽrgatish lozim. Aks holda chet til toʻla oʽzlashtirilmaydi. Chunki turli tillardagi noverbal vositalar ham soʽzlar kabi bir-biridan farq qiladi. Muloqot jarayonida talabalarni yuzma-yuz o‘tqazish ijobiy So`zlar yordamida sodir bo`luvchi muloqot verbal muloqotga taalluqli bo’ladi.