3-mavzu. Metallarning kristallanish jarayonlari. Kristallanish jarayonining mexanizmi va kinetikasi. Asosiy tushunchalar. Po‘lat quymalarning ichki tuzilishi. Metallarda polimorf

3.1. Metallarning kristallanishi 
Metallar atomlarining tartibsiz harakatdagi suyuq holatdan atomlari tartibli joylashgan 
qattiq holatga o„tish jarayoni 
kristallanish 
deyiladi.
Rus olimi D.K. CHernov metallarning kristallanish qonuniyatini kashf qildi. Bu 
qonuniyatga 
ko„ra, 
kristallanish 
jarayoni 
kristallanish 
markazlarining 
hosil 
bo„lishi 
va 
ularning 
o„sishi 
bilan 
tushuntiriladi. 
Kristallanish jarayoni 3.1-rasmda ko„rsatilgan. 
3.1-rasm.
Kristallanish jarayonini tushintiruvchi chizma ko„rinishi. 
Qotishmalarda hosil bo„ladigan donalarning o„lchamlari kristallanish markazlari soni 
(MS) bilan kristallanish tezligiga (KT) bog„liq bo„ladi. 
Qotishimada erimagan turli oksid va 
metallmas birikmalar kristallanish markazlari vazifasini bajaradi. Kristallanish MS va KT o„ta 
sovish darajasiga bog„liq (3.2-rasm). 

---

3.2-rasm.
Kristallanish markazlari soni va ular o„sish tezligining o„ta sovish darajasiga 
bog„liqlik grafigi.
D.I.Mendeleev davriy sistemasida mavjud bo„lgan 109 ta elementdan 76 tasi metallar 
hisoblanadi. Barcha metallar va metall qotishmalar kristall atomlar (ionlari) kristall panjara hosil 
qilib aniq qonuniyatda joylashgan bo„ladi.
Metallar turg„unligiga ion–elektron tizimni hosil qilib, musbat zaryadlangan ionlar va 
to„dalashgan elektronlar o„rtasidagi o„zaro elektrik ta‟sir bilan aniqlanadi. Bunday “ionli skelet” 
va “elektron gaz” o„rtasidagi o„zaro ta‟sir metall bog„lanish deb nomlanadi. 
Metallarda bog„lanish kuchli ionlar va elektronlar o„rtasidagi itarish va tortishish 
kuchlarining o„zaro nisbatlari bilan aniqlanadi. Metall atomlari (ionlari) bir–biridan o„zaro 
ta‟sirlashuv energiyasi qiymati minimal bo„lgan masofada joylashadi (3.3-rasm). 
Metallar atomlarning to„g„ri kristall panjara hosil qilib, aniq qonuniyat bilan o„zaro 
joylashuvi faqat atomlar o„zaro ta‟sirinig minimal energiyasi holatigagina mos keladi.
3.3-rasm.
Ikkita atomlarning o„zaro tortishish kuchlari (a) va kristall panjarada 
atomlarning potensial energiyasining o„zgarishi(b). 
Metallar oddiy usullarda olinganda odatda polikristall jismlar bo„lib, juda ko„p 
miqdordagi bir–biriga nisbatan turlicha joylashgan kristallardan tashkil topadi. Bu paytda 
kristallarning o„lchamlari 1000–0,1 mkm oraliqlarida bo„ladi. Metallar suyuq holatdan qattiq 
holatga o„tishi davrida kristallanish sharoiti turlicha bo„lganligi sababli har–xil shakillarga ega 
bo„ladi va bu shakillar kristallitlar, ba‟zi hollarda donalar deb ham nomlanadi. 
Toza metallar odatdagi struktura holatida past qiymatdagi mustaxkamlikka ega bo„lib, 
ko„p hollarda talab qilingan xossalarni taminlab bera olmaydi. 

---

SHuning uchun toza metallar kam hollarda qo„llaniladi. Asosan metallarning 
qotishmalari, ya‟ni bir yoki undan ortiq metallarni yoki nometallarning aralashmalari ishlatiladi. 
Toza metall tushunchasi shartli ravishda bo„lib, tabiatda har qanday toza metall ozmi yoki 
ko„pmi miqdorda boshqa qo„shimchalarni o„z tarkibiga oladi. SHuning uchun ular qatnashmalar 
sifatida qaraladi. Fanda toza metall deganda asosan tarkibida asosiy metall miqdori 99,99–
99,999 % gacha bo„lgan holat qaraladi. Bunday tarkibdagi qatnashmalar xossalari asosiy metall 
xossalariga yaqin bo„ladi. Qatnashmalarni hosil qiluvchi elementlar komponentlar deyiladi. 
Qatnashmalar tarkibiy jihatdan ikki yoki undan ortiq komponentlarni o„z ichiga olishi mumkin.