Menejmentning texnokratik nazariyasi. 1950-60 yillarda Amerika menejmentida shunday yo`nalish taraqqiy topa boshladiki, ularni texnokratik nazariyasi oraliq birlashtirish mumkin edi. Bu yo`nalishdagi ta`limlar orasida elit nazariyasi yoki texnokratik va industrial jamiyat nazariyasini keltirish mumkin. Bu nazariyalar kapitalizmni o`sha davrda yuqori saviyada taraqqiy topishiga ijobiy javob sifatida dunyoga keldi. Ularning vazifasiga boshqaruv tavsifiga ega kapitalistik ishlab chiqarishni kelajakdagi taraqqiyotiga ko`maklashuvchi omillarni kidirib topish kirgan edi. Barcha uch xildagi nazariyada ushbu taraqqiyotni bunyod etuvchilik roli menejmentga va menejerlar korpusiga beriladi.
Elit nazariyasi. Bu nuqtai-nazar tarafdorlari jamiyatni hamma narsaga ega va unga bo`ysunuvchi olomonga, boshqaruvda esa «malakali» rahbarlarga va «malakasiz» ko`pchilikka taqsimlaganlar.
Texnokratik nazariya. Uning asoschisi amerikalik sotsiolog T.Veblen edi. Bu ta`lim bo`yicha izlanishlar olib boruvchilar kelajakda jamoa ishlab chiqarish taraqqiyotini oldindan belgilash vazifasi bilan shug’ullanganlar. Ularning g’oyasi bo`yicha kelajak muhandislar va texnik ziyolilar davri bo`ladi. SHunga yarasha, kelajak menejmenti – bu texnokratik – fan va texnika vakillaridir.
Industrial jamiyat nazariyasi vakili taniqli amerikalik iqtisodchi J.Gelbreyt 1967 yilda o`zining «Yangi industrial jamiyat» nomli kitobini nashr etdi. Unda barcha ko`rib chiqilayotgan boshqaruv nuqtai-nazarining bosh g’oyalari isbotlari o`z aksini topgan. Industrial jamiyat nazariyasining tartib qoidalari elit va texnokratik nazariyalari vakillarining fikriga deyarli o`xshashdir. Bu erda ikkita jihat mavjud: 1.Jamiyatdagi har xil turkumdagi odamlarni ularning ma`lumot darajasiga qarab taqsimlanishi va qarama-qarshiligi. 2.Texnologik menejmentga boshqaruvning ilg’or kuchi rolini berish.
Industrial jamiyat nazariyasining asosiy belgilari: J.Gelbreyt va uning tarafdorlari zamonaviy ishlab chiqarishni va undagi qaror topgan munosabatlarni yuqori darajada industrial jamiyat deb keladilar. Avvalgi davrda boylar va kambag’allar orasida ijtimoiy kelishmovchilik hukm surgan, hozirgi davr jamiyatida bu kabi kelishmovchilikka barham berilgan, chunki har bir mehnat qilayotgan inson o`zining talabini qondirish uchun yetarli darajada pul ishlamoqda. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha odamlar ma`lumoti bo`yicha bo`linadi. Ma`lumotlilik omili industrial jamiyatda, iqtisodiy va siyosiy hayotda poydevor hisoblanadi. Ishsizlik ham sezilarli darajada bir guruh odamlarning ma`lumotlilik saviyasi bilan bog’liq, odatda ishsizlikka xalqning ma`lumoti past tabaqalari duchor bo`ladi.
Industrial jamiyat nazariyasida samarali boshqaruv muammosini ishlab chiqa turib J.Gelbreyt e`tiborni guruhli qarorga qaratadi va u menejment tarkibiga firmaning faqat rahbarlarni va bosh ma`muriyatni kiritmasdan balki to`laligicha o`rta (oq yoqalar) va past (zangori yoqalar) boshqaruv qatlamlarini ham kiritadi. Barcha boshqaruv tashkilotini u texnik tarkib deb nomlashni taklif etadi.
Boshqaruv fani maktabi yoki miqdoriy usul, boshqaruvda - aniq fanlar matematika, statistika, muhandislik fanlaridan foydalanishga asoslangan bo’lib, tadqiqotlar natijalari va vaziyatlar modellaridan keng foydalanishni o’z ichiga oladi. Bundan tashqari, qaror qabul qilishda miqdoriy o’lchovlardan foydalanish. Biroq, Ikkinchi Jahon Urushidan oldin miqdoriy usullar boshqaruvda yetarlicha foydalanilmadi. Ushbu usullarni menejmentda qo’llashda komp’yuter texnologiyalari va axborotni boshqarish tizimlarining rivojlanishi juda kuchli turtki bo’ldi. Bu bizga haqiqatga eng yaqin bo’lgan va shuning uchun yanada aniqroq bo’lgan murakkablikning matematik modellarini yaratishga imkon berdi. Bu yerda menejerlar uchun umumiy menejment tomonidan tavsiya etilgan turli xil xulq-atvor yondashuvlarini o’rganish va ularni tashkilot tahlilida qo’llash imkoniyatlarini o’rganish katta ahamiyatga ega. Shuni esda tutish kerakki, inson boshqaruv tizimidagi eng muhim elementdir. O’z rahbarining g’oyalarini tushunishga va amalga oshirishga qodir bo’lgan, yaxshi fikrlaydigan odamlar va sheriklardan iborat tanlangan jamoa - bu iqtisodiy muvaffaqiyatning muhim sharti.
Vaziyatli yondashuv. Ushbu yondashuvning rivojlanishi menejment nazariyasiga katta hissa qo’shdi, chunki aniq vaziyatlarni va sharoitlarni fanga bevosita qo’llash mumkin bo’ldi. Vaziyatli yondashuvning asosiy nuqtasi - bu ma’lum bir vaqtda tashkilotga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan vaziyat, ya’ni aniq sharoitlar. Tashkilotda ham, muhitda ham bunday omillar ko’p bo’lgani sababli, tashkilotni boshqarishning yagona “eng yaxshi’ usuli yo’q. Eng samarali, bu hozirgi vaziyatga eng mos keladigan boshqaruv usulidir.
M.Follett 20-yillarda “vaziyatning qonuni” haqida gapirdi, biroq, bu yondashuv faqat 60-yillarning oxirlarida kerakli darajada ishlab chiqilgan.
Vaziyatli yondoshish - bu tavsiya etilgan tavsiyalarning oddiy to’plami emas, balki tashkiliy muammolar va ularni yechish yo’llari to’g’risida fikrlash usulidir. Undan foydalanib, menejerlar muayyan vaziyatlarda tashkilot maqsadlariga erishishda qaysi usullar ko’proq yordam berishini yaxshiroq tushunishlari mumkin. Vaziyatli yondashuv barcha tashkilotlarga tegishli bo’lgan boshqaruv jarayoni kontseptsiyasini saqlab qoladi. Biroq, ushbu yondashuvga muvofiq, menejerlar tashkilotning maqsadlariga samarali erishish uchun foydalanishi kerak bo’lgan aniq texnikalar sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Shu sababli, tashkilotning maqsadlariga eng samarali erishish uchun muayyan texnik va tushunchalarni muayyan vaziyatlar bilan bog’lash kerak.
Tizimli yondashuv. 50-yillarning oxirida boshqaruvda tizimlar nazariyasidan foydalanish menejment fanlari maktabini, xususan, amerikalik olim J. Pol Gettini boshqarishda katta hissa qo’shdi. Tizim bu o'zaro bog'liq bo'lgan qismlardan iborat ma'lum yaxlitlik bo'lib, ularning har biri butunning xususiyatlariga hissa qo'shadi. Ushbu yondashuv nisbatan yaqinda qo'llanilganligi sababli, hozirgi paytda ushbu maktabning menejment nazariyasi va amaliyotiga haqiqiy ta'sirini to'liq baholashning iloji yo'q. Shunga qaramay, endi uning ta'siri juda katta va kelajakda u o'sib boradi. Tizimli asosda kelajakda ishlab chiqiladigan yangi bilim va nazariyalarni sintez qilish mumkin. O'zgaruvchilarni va ularning tashkilotning samaradorligiga ta'sirini aniqlash tizimlar nazariyasining mantiqiy davomi bo'lgan tizimli yondashuv boshqaruvida asosiy hissa hisoblanadi.
Tizimli yondashuv har qanday boshqaruv tizimining faoliyatini o'ziga xos xususiyatlar darajasida har tomonlama baholashga imkon beradi. Bu yagona tizim ichidagi har qanday vaziyatni tahlil qilishga, kirish, jarayon va chiqish muammolarining mohiyatini aniqlashga yordam beradi. Tizimli yondashuvni qo'llash boshqaruv tizimining barcha darajalarida qarorlar qabul qilish jarayonini eng yaxshi tashkil etishga imkon beradi. Rahbarlar tizimning nazariyasini boshqaruv jarayoniga qo'llash uchun tashkilot o'zgaruvchilarini tizim sifatida bilishlari kerak. Ular tashkilotni o'zgaruvchan tashqi muhitda turli maqsadlarga erishishga qaratilgan odamlar, tuzilish, vazifalar va texnologiyalar kabi o'zaro bog'liq elementlar to'plami sifatida ko'rib chiqishi kerak.
