3-Мавзу: Меҳнат муносабатларини бошқариш

Машинали ишлаб чиқаришга ўтишда бир қанча ўзгаришлар содир бўлган. Меҳнатни технократик бошқариш шаклланган. Унда мехнатни тақсимлаш ва ходимларни ихтисослаштириш, ижрочилик меҳнатини ташкил қилишдан бошлаб бошқарувгача бўлган асосларини хисобга олинган.

Аввал ходимлар ишга ёллаш масалалари билан шуғулланганлар. Кейинчалик 20 йиллардан сўнг, меҳнатни ташкил этиш, хисобга олиш, ходимларни рағбатлантириш ва малакасини ошириш масалалари билан шуғулланганлар.

Ф.Тейлор шундай усулларни ишлаб чиққанки, уларга кўра ишнинг хар бир тури, хар бир операция учун хрометраж ва ишчининг харакатларини синчиклаб ўрганиш ёрдамида берилган ишни бажаришнинг ягона, энг оқилона усули билан белгиланган. Барча хатолар, бефойда харакатлар бартараф этилган, энг мукаммаллари танлаб олинган. Машхур француз физиги Ле Шательенинг сўзларига кўра, бу саноатда меҳнатни ташкил этишга нисбатан қўлланилган математикадан иборат бўлган. Юқори унумдор меҳнатга нисбатан иқтисодий мажбур қилишдан фойдаланилган: - ишбай иш хақининг алохида тизими (меъёрни бажарган ва ошириб бажарганлар учун оширилган таъриф ставкалари ва бахолашлар; бажармаганлар учун ставкаларни 20-30 %га пасайтирилиши, жарималар); - вазифаларнинг бажарилиши ва ошириб бажарилишига кўпроқ даражада ёрдам берувчи шароитларни яратиш: батафсил йўл йўриқ кўрсатиш, меҳнатни майда - чуйда тавсилотларигача режалаштириш, махсус қуроллар билан таъминлаш, ҳисоб ва назорат.

Ушбу олимлар асарларида шаклланган «меҳнатни илмий ташкил этиш» тамойилларига кўп йиллар давомида меҳнатни технократик бошқаришнинг асосчиси бўлган. Биринчи навбатда бу рахбарликни якка ходимга қаратиш; меҳнатни ташкил этиш ва рағбатлантиришга меъёрий ёндашишни киритиш; меҳнат жараёнини режалаштириш ва назорат қилишни ташкил этиш; ходимларни танлаб олиш ва тайёрлашни ўтказиш; бошқарув фаолиятига меҳнат тақсимотини киритиш ва ихтисослаштирилган ходимлар бўлинмаларини ажратиш хақидаги қоидалардир.Технократик бошқарув Г.Форд заводларида юқори даражада ривожланган. Узлуксиз-конвеерли ишлаб чиқаришни пухта ташкил этиш, рахбарликни марказлаштириш ва меҳнатга илмий ёндашиш туфайли Г.Форд ва бошқа компаниялардаги унинг издошлари ишлаб чиқаришнинг ошишига эришганлар.