3-mavzu: Ma’naviyat, ruhiyat, madaniyat Reja

 
xil vaziyat vujudga kelishi mumkin. Masalan, ma’naviyat
 
masalalariga 
yetarli e’tibor berilmasa, iqtisod iqtisod
 
uchun, kapitalni aylantirib, faqat foyda olish 
uchun bo‘lib
 
qoladi. Ushbu maqsadga, go‘yoki butun jamiyat ham, alohida
 
inson 
ham buysunishi, ma’naviyat esa iqtisodiyotning mafkuraviy xizmatkoriga, 
cho‘risiga aylanishi lozim bo‘lib
 
qoladi. Boshqacha aytganda, inson kamolotidan, 
jamiyat
 
rivojlanishining aniq vazifalaridan, maqsadlaridan ajralgan iqtisodiyot 
ma’naviyatni ma’lum darajada inkor qiladi. 
Va, aksincha, konkret insonni uylamaydigan ma’naviyat havoyi, sarob, 
mavhum ideallarga intiladi, nafs va hirsni inkor etish bahonasida aslida iqtisodiy 
rivojlanishni inkor etadi, hatto o‘zining eng keskin ko‘rinishlarida zohidlik va 
tarkidunyochilikni oqlaydi. Yoki mafkuraviy mutaasiblikni, murosasizlikni keltirib 
chiqaradi. 
Tolerantlik 
unitiladi. 
Boshqacha 
fikrlaydiganlar, 
boshqacha 
o‘ylaydiganlar ta’qib qilinadi, jazolanadi, hatto jismonan yo‘q qilinadi. Ushbu 
munosabat bilan Erix Fromm bildirgan quyidagi fikr diqqatga sazovordir: 
«...bizning hayotimizning – xoh moddiy bo‘lsin, xoh ma’naviy – faqat bitta 
tomoninigina o‘zgartirishga intilish muqarrar tarzda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. 
Darhakiqat, faqat bir sohadagina taraqqiyot yuz bersa, bu boshqa sohalardagi 
taraqqiyotni xarob etadi. Odamlarni ma’naviy jihatdangina asrab qolishni o‘ylagani 
uchun Injil rim-katolik cherkovi hukmronligining o‘rnatilishiga sabab bo‘ldi. 
Faqatgina siyosiy islohotlar tashvishinigina chekkan fransuz inqilobi Robesper bilan 
Napoleonga olib keldi, sotsializm esa faqat iqtisodiy rivojlanish to‘g‘risidagina 
o‘ylagani uchun stalinizmni maydonga keltirdi»
1
. 
1
Эрих Фромм. Инсоннинг ҳозирги ҳолати.// “Жаҳон адабиёти” журнали 2000 й., март, 108-109 б. 

---

Erix Fromm zamonaviy turmush vujudga keltirgan insonning jamiyatdan 
begonalashuvini yengib o‘tish uchun hayotning hamma sohalarida baravar o‘zgarish 
qilish tamoyilini olg‘a suradi. Uning fikricha, nafaqat iqtisodiyotni tashkil etishga 
va siyosiy boshqaruvga oid me’yorlar, tamoyillardagi o‘zgarishlar, shuningdek, 
shaxslararo, 
turli 
tabaqalar, guruhlararo, 
millatlararo 
barcha 
shakldagi 
munosabatlarda, iqtisodiy, axloqiy, huquqiy, estetik, maishiy va h. k.da ham 
rivojlanish ustuvor mazmun kasb etmog‘i lozim. Insonparvar jamiyatni faqat 
iqtisodiyot va texnologiyani rivojlantirib yaratish mumkin emas. Chunki 
faqat 
iqtisodiyot va texnologiya haqida qayg‘urilsa, inson o‘z ayniyatini yo‘qotadi. Uni 
iqtisodiyotning oddiy murvatiga aylantirib qo‘yadigan texnokratik jamiyat qaror 
topish ehtimoli kuchayadi.
Ma’naviyat ijtimoiy turmushning barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadi. 
Jamiyatning siyosiy hayoti bundan istisno emas. Fuqarolarning hokimiyatga, siyosiy