|
Mahmud Qoshg ‘ariyning “ Devon-u lug‘ otit turk” asari
Девону луғотит-турк» («Туркий сўзлар девони»
) — Маҳмуд Кошғарийнинг туркий тиллар ҳақи даги қомусий асари (1071—72). Бу асарда 11-а. нинг 2-ярмида Марказий Осиёда ва Ғарбий Хит ой ҳудудида истиқомат қилган туркий уруғ ва қабилалар, уларнинг ижтимоий аҳволи, тили, тарихи, бу ҳудуднинг географияси, метрологи яси ва астрономиясига оид қимматли маълумо тлар ёзиб қолдирилган.
TIIAME
ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ-ТУРК ҲАҚИДА
Девону луғотит-турк» («Туркий сўзлар девони») — Маҳмуд Кошға рийнинг туркий тиллар ҳақидаги қомусий асари (1071—72). Бу а сарда 11-а. нинг 2-ярмида Марказий Осиёда ва Ғарбий Хитой ҳу дудида истиқомат қилган туркий уруғ ва қабилалар, уларнинг и жтимоий аҳволи, тили, тарихи, бу ҳудуднинг географияси, метр ологияси ва астрономиясига оид қимматли маълумотлар ёзиб қ олдирилган. «Девону луғотит-турк»нинг қўлёзмаси 1914 й. Турк иянинг Диёрбакр шаҳридан топилган. 319 саҳифали бу қўлёзма Истанбулда сақланади. Бу нусха «Девону луғотит-турк» ёзилган идан салкам 200 йил кейин, яъни Маҳмуд Кошғарийнинг ўз қўли билан ёзилган нусхадан 1266 йилда котиб Муҳаммад ибн Абу Ба кр ибн Фотиҳал-Совий ал-Дамашқий томонидан кўчирилган.
Девону луғотит-турк» араб тилида ёзилган, 8 мингдан ортиқ туркий с ўзларни тўғри талаффуз қилиш мақсадида арабча ҳаракатлар (ҳарф лардаги ост-уст ишоралар)дан фойдаланилган. Бунда, албатта, муал лиф анча қийинчиликка учраган, чунки арабча ҳарф ва алиф, вов, ё) ишоралари билан туркий товушларни бериб бўлмас эди. Туркий тил даги чўзиқ ва қисқа унлилар, юмшоқ ва қаттиқ товушлар учун Махму д Кошғарий махсус белгилар (ҳаракатлар)ни қўллайди ёки сўз бошид аги чўзиқликни икки алиф билан кўрсатади ёки икки хил талаффуз қилинадиган сўзларга 2 хил ишора қўяди: азуқлуқ, эритмак сўзларид аги З ва Р ҳарфлари устига ҳам касра, ҳам дамма ишорасини қўйган, демак, бу сўзлар ўша даврда икки хил талаффуз этилган: азмқлуқ — а зуқлуқ, эритмак — эрутмак каби. Арабча ҳарф б-н кўрсатиш мумкин б ўлмаган туркий талаффузни «Девону луғотит-турк»да изоҳлаб, таър ифлаб ўтган. «Девону луғотит-турк»да, аввало, отлар, сўнг феъллар изоҳланади.
Mahmud Koshg‘ariy
“Devon-u lug‘otit turk” qomusiy asar
Девону луғотит-турк»да, аввало, отлар, сўнг феъллар изоҳланад и. Сўзлар тартиби уларнинг тар кибидаги ҳарфларнинг орта бо ришига (2 ҳарфдан 7 ҳарфгача) қараб амалга оширилган.
Маҳмуд Кошғарий «Девону луғотит-турк»га ўзи тузган дунё харитаси (дунёнинг доира шаклидаги тасвири)ни илова қилган. Харитада мам лакат, шаҳар, қишлоқ, тоғ, чўл, довон, денгиз, кўл, дарё ва ҳ. к. нинг н омлари ёзилган. Харитага ёзилмай қолган бир қанча номлар асар ма тнида изоҳланган. Харитада мамлакат, шаҳар, қишлоқ, тоғ, чўл, дово н, денгиз, кўл, дарё ва ҳ. к. нинг номлари ёзилган. Харитага ёзилмай қолган бир қанча номлар асар матнида изоҳланган. Харита, асосан, ҳ оз. Шарқий ярим шарга тўғри келади. Асарда 11-а. даги шаҳарлар, қи шлоқлар, денгиз, кўллар, туркий қабилалар ва уруғлар ҳақида, уруғл арнинг ижтимоий ақволи, келиб чиқиши, номланиши, ички уруғ ва т оифалари, уларнинг жойланиши, урф-одатлари, тил хусусиятлари ҳа қида батафсил маълумотлар берилади. Бундан ташқари, ҳайвонот ва ўсимликлари, уларнинг номланишига тўхталиб ўтади, астрономик м аълумотлар, бурж ва мучал ҳақида ҳам маълумотлар бор.
Девону луғотит-турк»да айниқса қабила ва уруғ тилларига оид ли нгвистик маълумотлар анча батафсил берилган. Бунда ҳар сўзни нг маънолари (полисемия, омоним, синоним, антоним ва арха-ик сўзлар) чуқур таҳлил қилинади, айрим сўзларнинг этимологиясиг а тўхталиб ўтади. Товушлар (фонемалар)нинг тахлили анча мукам мал: унли ва ундош фонемалар, чўзиқ ва қисқа унлилар, уларнин г уруғ тилларидаги талаффузи ва орфографияси, тилдаги фонет ик ҳодиса ва қонуниятлар батафсил изоҳланган. Морфология соҳ асида сўз туркумларини, давр анъанасига кўра, 3 сўз туркумига: феъл, исм, боғловчига бўлиб, уларнинг ясалиш ва турланиш йўлл арини кўрсатиб ўтади. «Девону луғотит-турк»да 250 дан ортиқ ма қол ва маталлар, ўнлаб шеърий парчалар келтирилган.
. В. Бартольд «Девону луғотит-турк»дан ўз илмий ишларида ке нг фойдаланганини шарқшунос С. Волин кўрсатиб ўтган. Тилшу нос олим В. И. Беляев «Девону луғотит-турк» ҳақида шундай ёз ади: «Биз бу асарга ниҳоятда юксак баҳо беришимиз керак, чун ки у китоблардан олиб ёзилмаган, балки жонли материални ша хсан кузатишга асосланган… Муаллиф берган маълумотлар… арх еологик кашфиётлар бу маълумотларнинг аксариятини исбот э тмоқда». Немис шарқшуноси К. Броккельман «Девону луғотит-т урк» асарини 1928 йили немис тилига таржима қилди. «Девон у луғотит-турк» қўлёзмасининг фотонусхаси Истанбулда Килисл и Рифат (3 жилдли; 1915—17) кейинчалик Бесим Аталай томон идан (3 жилдли; 1939—41) турк тилига таржима қилиниб, чоп этилган.
Девону луғотит-турк» нингтурктилидаги кейинги қайта нашри 1957 й. а малга оширилди. «Девону луғотит-турк» иккинчи бўлиб ўзбек тилига т аржима қилиниб, муҳим изоҳ ва тафсирлари билан 1960—63 й. лари То шкентда «Фан» нашриётида 3 жилдда чоп этилган. Бу тилшунос олим, филология фанлари доктори, профессор Солиҳ Муталлибовнинг 35 йи ллик меҳнати натижаси эди. Ушбу нашр фақат таржима бўлмай, туркча таржимага муносабат, баҳо, атамалар, шахс номлари, шаҳар ва жой но мларига изоҳ, ва тафсир ҳамдир. Ўзбекча нашрининг муқаддима қисми да 11-а. филологлари, «Қутадғу билиг» асари, Махмуд Кошғарийнинг л ингвистик қарашлари, туркий қабилалар, уларнинг шаклланиши, бу ур уғ ва қабилалар, тилларнинг ҳозирги туркий халқлар ва уларнинг тили га муносабати, таржима транскрипцияси тўғрисида маълумотлар бери лган
Девону луғотит-турк» ўзбекча нашрининг охирида туркий уруғ, қабила, шаҳарлар ва бошқалар тўғрисида батафсил маълумотлар бор, асарнинг ҳар бир жилдида ҳаволалар берилиб, унда учраган сўз ва иборалар кенг таърифланад и, изоҳланади. Ўзбекча нашрининг муҳим томонларидан бири, унинг ҳар бир жилди асосида тузилган кўрсаткичди р. Унда «Девону луғотит-турк»да учраган сўзлар алифбо т арзида келтирилиб, сўзнинг ўзбек ва рус тилида таржима си берилади. Мазкур сўзнинг «Девону луғотит-турк» нинг қайси бетларида учраши (олдин ўзбекча, сўнг туркча наш рларининг бети, сатри) кўрсатиб ўтилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
