3-mavzu. Logistika faoliyatining buzilish nuqtasini hisoblash tizimlari

3-MAVZU. LOGISTIKA FAOLIYATINING BUZILISH NUQTASINI HISOBLASH TIZIMLARI
Ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish jarayonida logistika tizimining bir qismi bo‘lgan korxona rahbariyati quyidagi masalalarni hal qilish talab etiladi:
- nafaqat barcha ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash, balki foyda olish uchun qanday hajmda mahsulot ishlab chiqarilishi kerak;
- sotilgan mahsulotlar uchun qanday narx belgilanishi kerak;
- bozorda raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun xarajatlarni qaysi darajada ushlab turish zarur.
Logistika menejeri mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishning zararsizlanish nuqtasini hisoblash orqali berilgan savollarga javob olishi mumkin. Bu nuqta “tanqidiy nuqta”, “rentabellik chegarasi”, “o‘zini o‘zi ta’minlash nuqtasi” deb ham ataladi.
Zararsizlik nuqtasi material oqimining shunday hajmiga to‘g‘ri keladi, bunda korxona barcha doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarni foydasiz qoplaydi.
Qiymat jihatidan zararsizlanish nuqtasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

bu yerda, - qiymat jihatidan material oqimining optimal hajmi;
FC - doimiy xarajatlar, sh.b.;
TR - korxona daromadi, sh.b.;
VC – to‘liq o‘zgaruvchan xarajatlar, sh.b., VC = AVC Q;
AVC – o‘ziga xos o‘zgaruvchan xarajatlar (material oqimining birligi uchun), sh.b.;
Q - material oqimining hajmi, (dona, tonna va boshqalar).
Son jihatdan, zararsizlanish nuqtasida material oqimi quyidagilarga teng:

bu yerda, P - material oqimi birligining narxi (narx, tarif).
Grafik usul yordamida zararsizlik nuqtasini ham aniqlash mumkin. Buning uchun bitta diagrammada to‘rtta qatorni birlashtirish kerak:
FC - doimiy xarajatlar qatori;
VC - o‘zgaruvchan xarajatlar chizig‘i;
TS - umumiy xarajatlar qatori;
TR - umumiy daromad chizig‘i (3-rasm).

3-rasm. Zararsizlanish nuqtasi
2-misol
Ishlab chiqaruvchi kompaniya yangi mahsulotni chiqarishni rejalashtirmoqda. Prognozlashtirilayotgan yillik talab 600 donani tashkil qiladi. Bunday hajmdagi mahsulotlarni chiqarish bilan bog‘liq doimiy xarajatlar yiliga 12 000 sh.b.ni tashkil qilmoqda. Mahsulot birligiga rejalashtirilgan o‘zgaruvchan xarajatlar 42 sh.b.ni tashkil qiladi. Shu kabi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi raqobatbardosh kompaniyalarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, sotish narxlarining o‘rtacha darajasi bir birlik uchun 67 sh.b. ekanligini ko‘rsatadi. “Zararsizlanish nuqtasi” ni son qiymati va foizini aniqlang.
Yechim
600 dona mahsulot chiqarish bilan bog‘liq jami o‘zgaruvchan xarajatlar: Mahsulotlarni sotishdan so‘ng kompaniya quyidagi miqdorda daromad oladi: U holda, qiymat nuqtai nazardan, ushbu korxona faoliyatining “zararsizlanish nuqtasi” quyidagicha:
Son jihatdan esa, “zararsizlanish nuqtasi” ni aniqlash mumkin:

Optimal ishlab chiqarish hajmining taxminiy qiymatini ham grafik tarzda ham aniqlash mumkin (4-rasm).



4-rasm. Zararsizlanish nuqtasini grafik usulda topish
Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, joriy ish sharoitida korxona uchun yangi mahsulot ishlab chiqarishni boshlash foydalidir, chunki ushbu mahsulotga bo‘lgan talab (600 dona) zararsizlanish nuqtasidan (480 dona) yuqori ekan.
Zararsizlanish nuqtasini aniqlash bozor sharoitida juda dolzarbdir, chunki logistik zanjirning bir qismi bo‘lgan korxonalarga zarar yetmay o‘z faoliyatini oqilona yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. Bundan tashqari, korxonaning rivojlanish strategiyasini belgilashda logistik menedjeri moliyaviy zaxira xavfsizligi (FFP) qiymatini hisobga olishi kerak, ya’ni moddiy oqim hajmini zarar darajasidan oshib ketishini baholashi kerak. Moliyaviy kuch chegarasini baholash quyidagi formulalar bo‘yicha amalga oshiriladi:
Son qiymatda, .
Logistika tizimining xarajatlarini tavsiflash uchun ishlatiladigan yana bir muhim qiymat – bu xarajatlarni qoplashga qo‘shilgan hissaning qiymatidir. To‘lovga hissa qo‘shish logistika tizimining bo‘g‘ini bo‘lgan korxonaning ma’lum bir davr uchun mahsulot sotishdan tushgan daromadi va ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonida korxona tomonidan qilingan o‘zgaruvchan xarajatlar o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Umumiy hissa (cont) va mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan hissa (cont) qiymatlariga bo‘linadi:
Cont = TR - VC = PQ - AVCQ = (P - AVC)Q
cont = P – AVC
“Qoplanganlik hissa”si ko‘rsatkichidan foydalanib, logistika tizimining ishlashining o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlarini o‘zgartirishning hamda olingan foyda miqdoriga ta’sirini aniqlashingiz mumkin. Buning uchun “ishlab chiqarish samaradorligi” deb ataladigan jihatni ham hisobga olish kerak.
Ishlab chiqarish samaradorligining ta’siri shunday hodisadirki, savdo tushumidagi har qanday o‘zgarish foydaning yanada kuchli o‘zgarishiga olib keladi. Foydaning miqdoriy ta’sirini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:

bu yerda, P – korxona tomonidan olingan foyda, sh.b.
Operatsion richag qiymati va daromad o‘sish foizi ma’lum bo‘lsa, korxona foydasi necha foizga oshishini aniqlash mumkin:
P(%) = TR(%),
bu yerda, P(%) – korxona foydasining o‘sish foizi;
TR(%) – daromadning o‘sish foizi.
3-misol
Yuqoridagi misoldagi ma’lumotlardan foydalanib, ushbu korxonaning (qiymat va foizlarda), shuningdek, daromadning o‘sishi 7,2 ga teng bo‘lishi ma’lum bo‘lsa, ishlab chiqarish richagining foydaga ta’sirini hisoblang.
Yechim
Moliyaviy kuch chegarasi quyidagicha aniqlanadi:
Son qiymatda,
Foiz qiymatda,
Sotish hajmi 600 dona bo‘lgan yangi mahsulotlarni chiqarishda kompaniya olgan foydani quyidagicha ifodalash mumkin:
P = TR - FC - VC = 40200 - 12000 - 25200 = 3000 sh.b.
U holda, ishlab chiqarish richagi quyidagicha bo‘ladi:
=5
Shunday qilib, ishlab chiqarish richagi ta’siri ostida daromad 7,2% ga oshishi bilan korxona foydasi 36% ga o‘sadi: P(%) = 3PRSH(%) = 5-7,2% = 36%.
Operatsion richagning ta’siridan foydalangan holda xarajatlar tarkibining foydaga ta’sirini aniqlash orqali quyidagi xulosaga kelish mumkin: doimiy xarajatlar ulushi qanchalik yuqori bo‘lish va shunga mos ravishda doimiy sotish hajmida o‘zgaruvchan xarajatlar ulushi qanchalik past bo‘lsa, operatsion richagning darajasi ta’sir shunchalik kuchli bo‘ladi.
Shu sababli, doimiy xarajatlar har doim menejerning diqqat markazida bo‘lishi kerak, chunki ularni ulushining ortishi operatsion richagning ta’sirini oshiradi va bu korxona oladigan foydasining katta yo‘qotishlariga olib kelishi mumkin.
Biroq ishlab chiqarish hajmini oshirishda quyidagilarni yodda tutish lozim: zararsizlanish nuqtasidan uzoqlashganda, doimiy xarajatlar o‘sishi darajasigacha ishlab chiqarish richagi pasayadi. Bu holda doimiy xarajatlar mahsulot birligida kamayishi bilan bog‘liq. Bunda logistik tizimning ishlashi uchun yangi rentabellik chegarasini hisoblash kerak bo‘ladi.