3-мавзу: Ўлчаш. Ўлчаш усулларининг таснифи. Ўлчаш воситаларининг хатолиги

1. Бевосита баҳолаш усули. Бевосита баҳолаш усулида ўлчанаётган катталикнинг қиймати бевосита ўлчаш асбобининг ҳисоблаш қурилмаси ёки бевоста ишловчи ўзгартиргичнинг сигнали орқали аниқланади. Бу усул масалан, босимни пружинали манометр билан, ток кучини амперметр билан, ҳароратни қаршилик термоўзгартиргичлари билан ўлчашда қўлланилади.




3.1-расм. Ўлчаш усулларининг таснифи

2. Берилган ўлчам билан солиштириш усули – ўлчанаётган катталикнинг қиймати берилган ўлчам билан солиштириладиган ўлчаш усули (ричагли тарозиларда массани тарози тошлари билан солиштириб ўлчаш, компенсатордаги доимий ток кучланишини нормал элемент э.ю.к. и билан солиштириб ўлчаш).

3. Таққослаш усули. Бунда ўлчанаётган катталикнинг қиймати таққосланаётган катталиклар ўртасидаги нисбатни ўрнатувчи солиштириш элементига турли йўналишлар бўйича таъсир қилади (тенг елкали тарозиларда юкни тортиш, бунда ўлчанаётган масса йиғинид кўринишида аниқланади (тарозини мувозанатга келтирувчи тошлар ва тарози шкаласи бўйича)).
4. Нолли (компенсацион) усул. Компенсацион (нолли) усулда ўлчанаётган катталик қиймати юқори аниқлик билан олдиндан маълум бўлган катталик билан компесацияланади, яъни улар ўртасидаги фарқ маълум катталикнинг ўзгариши ҳисобига нолга келтирилади. Ушбу усулда қўлланиладиган ўлчаш асбоби (ноль-асбоб) фақатгина иккита катталик ўртасида тенглик ўрнатилганлиги ёки уларнинг фарқи нолга тенглигини кўрсатиш учун хизмат қилади. Ушбу усулга мисол сифатида термо – э.ю.к. ни ўлчаш ва қаршиликни мувозатлашувчи кўприк ёрдамида ўлчашни келтириш мумкин. Компенсацион усул ўлчанаётган катталик мувозанатлашувчи маълум катталикнинг аниқлиги ва ноль-асбобнинг сезгирлигига қўйилган аниқлик даражаси билан белгиланувчи юқори ўлчаш аниқлигини таъминлайди.
5. Алмаштириш усули – ўлчанаётган катталик маълум бир катталикнинг ўрнида қўлланилади. Бу усул бир каналли тарози, солиштириш қурилмаси ва ўлчаш ўзгарткичидан фойдаланилганда амалга оширилади.
6. Мос келиш (тушиш) усули – ўлчанаётган катталиклар орасидаги фарқ шкала белгилари ёки даврий сигналларнинг бир-бирига мос тушишига қараб аниқланади (масалан, айланиш частотасини страбоскоп билан ўлчаш).
7. Дифференциал усул. Дифференциал усулда ўлчаш асбобига катталикнинг ўлчанаётган ва асосий (маълум) қийматларининг фарқи таъсир кўрсатади. Бу усул тарози, солиштириш қурилмаси ва ўлчаш воситалари мажмуасидан фойдаланилганда амалга оширилади. Солиштириш қурилмаси ўлчанаётган ва қиймати аниқ катталиклар ўртасидаги фарқни ҳосил қилади, ўлчаш воситалари мажмуи эса ушбу фарқни ўлчайди. Масалан, массаси бир килограммдан ортиқ бўлган жисмларнинг массасини тарози тошларидан фойдаланиб ўлчаш ва ўлчаш диапазони бир килограмгача бўлган кўрсатувчи тарозиларда ўлчашлар. Бундай усул ўлчашлар фарқини ҳатто юқори аниқликка эга бўлмаган асбоблар билан ўлчаганда ҳам етарлича аниқ натижаларни олиш имконини беради. Бироқ бунинг учун катталикнинг асосий (маълум) қиймати юқори аниқликда бўлиши ва ўлчанаётган катталик қийматига жуда яқин бўлиши керак.
8. Аралаш усуллар юқорида санаб ўтилган ўлчаш усулларини ўзаро синтезидан ҳосил қилинади.