3-mavzu: demografik tahlil: aholi tabiiy harakati va uning dunyo miqyosida geografik tafovutlari reja

Manba*. Population Refyerence Bureau. 2010, 2017 World Population Data Sheet.

Hammamizga ma‘lum yuqori aholi o’limi kuzatilayotgan davlatlarda o’rtacha umr ko’rish past ko’rsatkichni tashkil qiladi. 2010 yil eng uzoq umr ko’rsatkichi Yaponiya (83 yosh), Xitoy-Gonkong (82 yosh), Xitoy-Makao (82 yosh), Singapur (81 yosh), Islandiya (81 yosh), Finlyandiya (80 yosh), G’arbiy Yevropa davlatlarida (79-82 yosh), Kosta-Rika, Gvadelupa davlatlarida (79 yosh) kuzatilmoqda. Eng qisqa umr ko’rish esa Markaziy Afrika Respublikalari (45 yosh), Angola (46 yosh), Nigyeriya (47 yosh), S‘yerra-Leona (48 yosh) va Burundi (49 yosh) davlatlarida qayd etilgan.

Statistik ma‘lumotlar tahlilidan 2017 yilda aholining o’rtacha umr ko’rish ko’rsatkichi dunyoda erkaklarda 70 yosh, ayollarda 74 yoshga teng bo’ldi. Rivojlangan davlatlar bu borada yetakchi, ya‘ni, eng baland aholi o’rtacha umr ko’rishi, aynan shu davlatlarga to’g’ri keladi (erkaklar- 76, ayollar- 82 yosh). Mazkur yilda o’rtacha umr ko’rish yoshi 80 va undan baland bo’lgani, aksariyat ayollarda kuzatilmoqda. Erkaklarda deyarli bunday ko’rsatkich qayd etilmaydi. Ayollar o’rtasida 80 yosh va undan katta umr ko’rish yoshiga ega bo’lgan davlatlarga Yaponiya- 87, Gonkong- 86, Koreya Respublikasi – 85 yosh, Kanada84 yosh, AQSH -81 yosh, Isroil - 84 yosh va barcha G’arbiy hamda Shimoliy Yevropa (81.7) davlatlari aholisining yoshi 80 yoshdan baland.
Keyingi 10 – 15 yil ichida dunyoning deyarli hamma qismida tug’ilishning kamayib borishi, o’rtacha umr ko’rish yoshining ortishiga sabab bo’ldi. Uzoq umr ko’rish yoshiga erishish har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bog’liq bo’lishi bilan birga sog’liqni-saqlash, aholi sog’lom hayot tarzini tashkil etishdagi erishgan yutuqlari bilan belgilanadi. Jumladan, Yaponiya (aholisi o’rtacha umr 102 ko’rish yoshi 83 yil, ayollarda 86 yil); Shvetsiya df Shveysariyada (o’rtacha ko’rsatkich 80-82 yosh); Nidyerlandiya, Norvegiya, Fransiya, Avstraliya (82 yosh); SHA, Kanada, Avstriya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Isroil, Finlyandiya (80—82 yosh); O’rtacha umr ko’rish yoshi o’rtacha bo’lgan davlatlar (60—79 yosh) — Xitoy, Ruminiya, Rossiya, Polsha, Hindiston, Meksika, Braziliya, ko’pgina MDH davlatlari. O’rtacha umr ko’rish yoshi past bo’lgan davlatlar (55 yoshdan past) Afriki, janubiy, janubiy – sharqiy Osiyo davlatlari kiradi. Aynan mana shu sanab o’tilgan davlatlarda dunyo miqyosida eng kichik go’daklar o’limi kuzatiladi. Uzoq umr ko’rish yoshiga erishish har bir mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bog’liq bo’lishi bilan birga, sog’liqni-saqlash, aholi sog’lom hayot tarzini tashkil etishdagi erishgan yutuqlari bilan belgilanadi.
Aholining o’rtacha umr ko’rish muddatini aniqlashda, ayniqsa, go’daklar o’limi alohida ahamiyatga egadir. BMT ma‘lumotlarining tahliliga ko’ra go’daklar o’limi ba‘zi Osiyo davlatlarida 1-1,5 hatto 2 martaga oshganligi kuzatiladi. Go’daklar o’limining yuqori bo’lishi aholi o’rtacha umr ko’rish muddatining ko’rsatkichlarini qisqarishiga olib keladi. Masalan, Rossiyada 1993 yili o’g’il bolalar uchun go’daklar o’limi 20,0 ‰ edi. Demak, tug’ilgan 1000 ta o’g’il boladan 20 tasi 1 yoshgacha yashamaydi. Ikki yoshli o’g’il bolalarda esa, shu yili o’lim ehtimoli 6 kishini tashkil etgan. Ko’rinib turibdiki, 1000 ta tug’ilgan boladan 1 yoshga 980 tasi, 2 yoshgacha esa, 974 tasi o’tadi. Ana shunday usul bilan avlodning oxirigacha umr ko’rish ehtimoli hisoblab chiqiladi.
Yuqorida qayd etilganidek, oldingi asrda aholi o’rtacha 30-35 yil umr ko’rgan. Hozir esa bu ko’rsatkich ikki barobarga oshgan. 2010 yilda aholi umr ko’rishi bo’yicha eng past ko’rsatkichlar Markaziy va Janubiy Afrika davlatlarida kuzatilmoqda (erkaklar 42-44, ayollar 45-46 yosh). Agar biz AQSHda yashasak va oq irqli ayol jinsiga mansub bo‘lsak, biz o‘rtacha hisobda eng uzoq yashaymiz; bordi-yu afrikan-amerikan irqli erkak jinsiga mansub bo‘lsak eng qisqa umrga ega bo‘lamiz. Bu yangi XXI asr boshlari hisobida AQSHdagi oq ayol o‘rtacha 80,2 yil, qora erkaklar esa 68,6 yil yashashlari aniqlangan.
Qachon o‘lishimizni hal etishda bizning o‘zimiz muhim rol o‘ynaymiz. Biz qayerda va qachon tug‘ilish ustidan umuman, hech qanday nazorat yurita olmaymiz. Bizning tug‘ilishimiz ota-onwalarimizning qarorlaridir. Ammo bizda farzandlar dunyoga keltirish yoki keltirmaslik bo‘yicha, agar keltirmoqchi bo‘lsak, qayerda va qachon dunyoga keltirish bo‘yicha ancha nazoratga egamiz. Bizning o‘lishimiz bu bir demografik rolga o‘xshaydi. Biz umrimizni qisqartirish yoki uzaytirish bo‘yicha ko‘plab imkoniyatlarga ega bo‘lishimiz ham, ega bo‘lmasligimiz ham mimkin.
O‘lim haq bo‘lganiga qaramasdan, umrimiz miqdori ko‘plab omillarga bog‘liq bo‘ladi; ba‘zilari ustidan nazorat qila olmaymiz (masalan: jinsimiz va irqimiz), ammo boshqalari ustidan ancha nazoratga egamiz. Undan tashqari, biz shunchaki o‘limimizning vaqti va xususiyatlaridan tashqari boshqalarning o‘limiga ham ta‘sir o‘tkaza olamiz. O‘lim ta‘siri ijtimoiy va demografik xususiyatlarga qarab ancha farqlanadi. Yuqori tabaqa vakillari quyi tabaqa vakillariga qaraganda ko‘proq yashashadi. Turmush qurgan insonlar yakka yoki ajrashganlarga qaraganda ko‘proq yashashadi. Bis bular haqida keyinroq to‘xtalamiz.
O‘lish va uning ta‘sirlari jamiyatda chuqur muhokamada bo‘ladi. Demogrflar ko‘pincha barcha shaxslarni yakka jamiyat a‘zolari sifatida ko‘rishadi va ularning yoshlarining farqlanishiga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillar ustida tadqiqot olib borishadi. Misol uchun, 2006-yilda Yaponiyada tug‘ilgan chaqaloq 82 yil va Shvetsiyada tug‘ilgan chaqaloq 81 yil yashashi kutilgan. AQSHda 2006-yilda tug‘ilgan chaqaloqlarning o‘rtacha umr uzoqligi 78 yil atrofida bo‘lgan. Bunday xavas qilarli natijalarni 2006-yilda Botsvana yoki Lesotoda tug‘ilgan chaqaloqlar bilan solishtiring: bu mamlakatlarda ko‘rsatkich mos ravishda 34 va 36 yilni tashkil etadi. Nega Botsvana yoki Lesotoda tug‘ilgan bolalar Yaponiya yoki Shvetsiyada tug‘ilgan bolalarga qaraganda juda kam umr ko‘rishadi? Bunga rivojlanish darajasi, tibbiy sharoitlar va boshqa omillar aralashadi va biz bularga keyinroq to‘xtalamiz. Biz Afrika-Janubiy Sahroi Kabir mamlakatlar past umr ko‘rish ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan yagona mamlakatlardir degan taassurot qoldirmoqchi emasmiz. Afg‘onistonda bu ko‘rsatkich 43 yosh va Gaiti hamda Iroqda esa 58 yosh, ya‘ni yuqoridagilardan ozgina yuqoriroq va bu mamlakatlar Afrika-Janubiy Sahroi Kabir mintaqasida joylashmagan.
Qadimgi Gretsiyadan topilgan hayot lavhachasi tug‘ilishdan boshlab umr miqdorini 30 yosh, deb belgilagan. Rim Misri Senzusida keltirilgan ma‘lumotlarda Misrda o‘sha paytlarda o‘rtacha umr miqdori 22-25 yosh bo‘lib, bu ma‘lumot Rim Shimoliy Afrikasidagi qabrtoshlaridagi yozuvlar orqali tasdiqlangan. Jon Graunt tomonidan ishlab chiqilgan hayot jadvali shuni ko‘rsatadiki, XVII-asrda Londonda tug‘ilgan bolalarning 35 %i 6 yoshgacha yetib borishmagan. 2005-yil uchun AQSH hayot jadvalida AQSHda tug‘ilgan qizchalarning 1% dan kamrog‘i 6 yoshgacha vafot etgan.
XVIII-asrda AQSH va Yevropaning ko‘pgina qismida hayot ko‘rish darajasi bor yo‘g‘i 30-40 yil bo‘lgan. 1901-yilda esa AQSH erkaklari 47,9 yil ayollari esa 50,7 yil umr ko‘rishgan. Shuningdek u paytlardagi o‘lim darajasi yildan yilga o‘zgarib turgan. Onda-sonda bo‘ladigan epidemilayar, kasalliklar urushlar tufayli tushib kelturuvchi hayot darajalari bunday o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan. Bular Maltus tili bilan aytganda o‘lim darajasini yuqori ushlab turuvchi «ijobiy o‘lchovlar»dir. Shaharlaridagi yomon yashash sharoitlari ham yuqori o‘lim darajalariga sabab bo‘lgan. Ocharchilik dastlab o‘limga olib keladi, deb hisoblangan. Preindustrial davrlarda aholi o‘z oziq-ovqatlari ustidan biz hozirda ega bo‘lgandek nazoratga ega bo‘lishmagan.
Epidemik kasalliklar. Kasalliklar endemik yoki epidemik bo‘ladi. Epidemik kasalliklar yoki epidemiyalar biron bir hududda infeksiyali kasalliklarning tezda tarqalishi, ko‘plab o‘limlarga sabab bo‘lishi keyin yo‘qolib kyetishidir. Ko‘plab yuqumli kasalliklar epidemiyalarga aylanishi mumkin. Bularga qizilcha, cho‘chqa grippi, qizamiq, gripp, shamollash, isitma va boshqalar kiradi. Agar kasallik yetarli darajada barqaror saqlansa bu kasallik endemik deyiladi. Epidemiyali kasalliklar «paydo bo‘ladi, cho‘qqiga chiqadi va yo‘qolib ketadi; endemik kasalliklar esa ma‘lum bir vaqt davomida barqaror miqdorda kasallik va o‘limlarga sabab bo‘lib turadi». Epidemiyalar asosan mahalliy darajada boshlanadi va keyin yaqin hududlarga tarqaladi. Agar epidemiya bir necha davlat yoki qit‘alargacha tarqalsa, bu «Pandemiya» deyiladi. Pandemiyalar iqtisodiy, demografik va ijtimoiy jihatdan epidemiyalarga qaraganda ancha vayronkorroq.
Urushlar natijasida kelib chiqqan o‘limlarni qayd etish va ro‘yxatga olish ishlari XX asrda har qachongidan ham ko‘ra ancha batafsil olib borilgan. O‘limlarning eng katta miqdori, hech shubhasiz, XX asrning birinchi yarmida ro‘y byerdi. Birinchi Jahon Urushidagi harbiy va fuqaro qurbonlari soni 8,5 million bo‘lgan bo‘lsa, bu natija II Jahon Urushida 40 millionga yetdi. Ko‘pincha oddiy aholi orasidagi qurbonlar soni harbiylar orasidagi qurbonlardan ortiqroq bo‘ladi. Ma‘lumot uchun, Rossiyadagi II Jahon Urushi qurbonlarining 60 %i fuqaro vakillari ekanligini kyeltirish joiz.
Hozirdagi dunyoning rivojlangan mamlakatlaridagi asosiy o‘limlar sabablaridan biri bu degenyerativ kasalliklardir. Bu kasalliklarni davolashning yangi usullari kelayotgan o‘n yilliklarida ishlab chiqilishi kuzatilmoqda. Ammo, faqatgina qarish fiziologik bosqichidagi inqilobiy kashfiyotgina hozirda rivojlangan mamlakatlar aholisini umrini ozgina uzaytirishi mumkin. Hattoki biron bir degenyerativ kasallik, masalan, yurak kasalligi yoki saratonning butunlay davosi topilsa ham bu umumiy hayot miqdorida unchalik katta o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi qiyin.
Biron degenyerativ kasallikning davolanish usullarining topilishi unchalik katta o‘zgarishlarga olib kelmaydi, chunki bu kasalliklar asosan katta yoshdagi insonlarda uchraydi. Biron degenyerative kasallikning yo‘ldan olib tashlanishi shunchaki o‘lim sababini boshqa degenyerative kasallikka o‘tishiga sabab bo‘ladi, va umumiy hayot uzunligini bir yoki ikki yilga uzaytirishi mumkin. Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, rivojlangan mamlakatlardagi o‘limning asosiy sabablaridan biri bu yurak-ishemik kasalliklari va saratondir. Agar AQSHda yurak kasalliklari o‘limga olib keluvchi kasalliklar safidan chiqarilishiga erishilsa, umumiy umr davomiyligini bor-yo‘g‘i 5 yilga uzaytirilishiga erishish mumkin. Agar saraton olib tashlansa umr uzoqligi 3 yilga uzayadi. Shunga qaramasdan, bu odamlar uzoqroq yashamaydi, degani emas. Ular yangi tibbiy kashfiyotlar joriy etilib amalga qo‘llanilganisari uzoqroq yashashda davom etadilar. Ammo saratonga qarshi davo ham umr uzoqligini 3 yilda ortiq cho‘za olmaydi. Buning sababi demografiyada Tyobyer Paradoksi, deb nom olgan paradox bilan bog‘liq.
Bu paradox ko‘p yillar oldin «agar bir degenyerativ kasallik davosi topilsa bu shunchaki o‘lim uchun boshqa bir degenyerativ kasallik orqali o‘zini namoyon yetishiga imkon yaratadi», deb izoh qoldirgan demograf Konrad Tyobyer nomiga qo‘yilgan. Yoki demograf Neyten Keyfits so‘zi bilan aytganda: «Hamma ertamikechmi baribir o‘ladi, shuning uchun, saraton sabablari ochib tashlanib, uning davosi topilgani bilan, xuddi shu miqdordagi o‘limlar sodir bo‘lavyeradi, bundan yagona naf saratonning o‘rniga yurak va boshqalarning kasalliklari kelishi bo‘ladi. Saratonning davosi odamga faqatgina yurak kasalligidan o‘lish imkoniyatini beradi xolos. Shunday qilib, muayyan tibbiy innovatsiyalarning bor yo‘g‘i qo‘lidan kelgani tanlash imkoniyatlarini vujudga keltirishidir: siz saraton o‘rniga yurak kasalligidan o‘lishni tanlashingiz mumkin”.
Ba‘zi demograflar kelajakda hayot davomiyligini uzaytirishning boshqa imkoniyatlari bo‘lmaydi, dyeb hisoblashadi. Bundan tashqari bizda Sharqiy Yevropa va Sahroi Kabir Janubidagi Afrika kabi muvaffaqqiyatsizliklar bor. Umid qilamizki ular uzoq davom etmaydi. «Bizningcha, savol o‘lim darajasini pasaytirib bo‘ladimi yo‘qmi degan masalada emas, balki, u qanchaga pasayadi, va qaysi yosh, jins, irqiy-etnik, ijtimoiy-iqtisodiy va geografik guruhlar bundan eng katta foyda olishidadir.
Xulosa o‘rnida aytish joizki, sog‘lom aholi hamrohligida sog‘lom turmushdagi, tibbiy texnikalardagi va umumiy hayot sifatidagi davomiy o‘zgarishlar porloq kelajak va‘da qilmoqda. BMT tomonidan 1992 yili Rio-deJaneyroda o’tkazilgan xalqaro konfyerensiyada demografik muammoni hal etish har bir davlatning barqaror rivojlanish dasturining asosiy qismi bo’lishi kerakligi ta‘kidlangan. Har bir davlat ichki imkoniyatidan kelib chiqib, o’sib borayotgan aholisini boqishi, hayoti uchun zarur shart-sharoit yaratishda o’zining demografik siyosatini, maqsadi va vazifalarini belgilab olishi zarur. Aholi ko’payishida nafaqat, uning tabiiy harakati, balki mexanik harakati, ya‘ni migratsiyasi ham muhim rol o’ynaydi.

NAZORAT VA MUHOKAMA UCHUN SAVOLLAR

1. Aholi tabiiy harakati va tabiiy ko’payishi orasidagi farqni baholang?

2. Tug’ilish jarayoniga ta‘sir etuvchi omillar nimalardan iborat?
3. Epidemiologik o’tish deganda nimani tushunasiz?
4. Demografik jarayonlaran tug’ilish va o’limning umumiy koeffitsientlari qanday aniqlanadi?
5. Tug’ilish va o’lim jarayonlarining yosh bo’yicha, maxsus va xususiy koeffitsientlari deganda nimani tushunasiz?
6. O’lim sabablarining dastlabki ro’yxati kim tomonidan tuzilgan?
7. Go’daklar o’limi qanday hisoblanadi?
8. Pyerinatal, nyeonatal davr nima?
9. O’rtacha umr davomiyligi deganda nimani tushunasiz?
10. O’lim jadvali qanday tuziladi?

1