3-ma’ruza. O‘lchash usullari va vositalari

2. O‘lchash usullari. 
O‘lchash qonun
-qoidalari yo‘llarini va o‘lchov vositalarini 
qo‘llanishi majmui bo‘yicha barcha o‘lchash usullari bevosita baholash 
usuli va solishtirish (taqqoslash) usullariga bo‘linadi.
Bevosita baholash usuli deganda
, bevosita o‘lchov asbobining 
sanash 
qurilmasi 
yordamida 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
o‘lchanayotgan 
kattalikning qiymatini topish tushuniladi.
Solishtirish usulini differentsial
, nolga keltirish, o‘rindoshlik va mos 
kelish usullari tashkil etadi. Bu yerda o‘lchanayotgan kattalik o‘lchov 
orqali yaratilgan kattalik bilan taqqoslanadi va taqqoslash usuli deb 
yuritiladi.
 
 

---

Bevosita baholash usuli baxolash usuli 
O‘LCHASH USULLARI
Solishtirish (taqqoslash) usuli 
Differensiall usul 
O‘rindoshlik usuli 
Nolga keltirish usuli keltirish usuli 
Mos keltirish usuli keltirish usuli 

---

Differentsial (ayirmali) o‘lchash usuli deb
, o‘lchanayotgan kattalikning 
va o‘lchov orqali yaratilgan kattalikning ayrmasini o‘lchov 
asbobiga ta’sir qilish usuliga aytiladi.
Nolga keltirish usuli deb
, kattaliklarning taqqoslash asbobiga bo‘lgan 
ta’siri natijasini nolga keltirish usuliga aytiladi. Bu usul differentsial 
usulning bir turiga kiradi, chunki bu yerda taqqoslash natijasi nolga 
keltiriladi.
O‘rindoshlik usuli deb
, o‘lchanayotgan kattalikning o‘lchov orqali 
yaratilgan ma’lum qiymatli kattalik bilan o‘rin almashish usuliga 
aytiladi.
Mos keltirish usuli deb
, o‘lchanayotgan kattalik bilan o‘lchov orqali 
yaratilgan kattalikni ayirmasini shkaladagi belgilar yoki davriy 
signallarni mos keltirish orqali o‘tkaziladigan o‘lchashga aytiladi.
O‘lchash usullari o‘lchash vositalarida realizatsiya qilinadi, ya’ni bu 
usullar asosida o‘lchov vositalari quriladi.

---

O‘lchash jarayonida o‘lchashni o‘tkazish sharoitlari katta ahamiyatga 
ega bo‘ladi. O‘lchash sharoiti deganda atrof muhit xolati va o‘lchov 
vositasini tavsiflovchi ta’sir etuvchi kattaliklarning majmui tushuniladi. 
Ta’sir etuvchi fizikaviy kattalik bu ma’lum ushbu o‘lchov vositasi 
yordamida o‘lchanmaydigan, lekin o‘lchash natijasiga ta’sir etadigan 
fizikaviy kattalik. Bu esa qo‘shimcha xatolik hosil bo‘lishiga olib keladi.
Konkret holatlar (vaziyatlar) uchun o‘rnatilgan talablarga binoan 
ta’sir etuvchi kattaliklar qiymatlari ko‘lami (diapazoni) normal 
(me’yoriy), ishchi va joiz (chegaraviy) o‘lchashlar sharoitlariga bo‘linadi.
O‘lchash vositasi qo‘llanilganda ushbu ta’sir etuvchi kattaliklar 
qiymatlari doirasini inobatga olish kerak.
Har qanday o‘lchashning yakunlovchi maqsadi bu uning natijasi – 
ya’ni, o‘lchash yordamida topilgan kattalikning qiymati. Talab etilganda 
o‘lchash natijasi bilan birga o‘lchash sharoiti haqida ma’lumotlar ham 
keltiriladi.