3-маъруза минераллар ҳАҚида умумий тушунчалар режа

3-маъруза
МИНЕРАЛЛАР ҲАҚИДА УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР


Режа:

1. 
   Литосферани тузилиши ва химиявий таркиби.
   
2. 
   Минераллар ва уларнинг пайдо бўлиши, синфи.
   

3. Минералларнинг химиявий таркиби физик хусусиятлари.


Тавсия этиладиган адабиётлар:
1. И. Эргашев. Инженерлик геологияси ва гидрогеологияси. - Тошкент, Ўқитувчи, 1990.
2. И.Эргашев. Инженерлик геологияси асослари амалий машғулотлар. - Тошкент, Ўзбекистон, 1992.
3. М.Ш. Шерматов. Гидрогеология ва инженерлик геологияси асослари. Ўқув қўлланма. –Тошкент, Феникс, 2005.
4. В.П. Ананьев, А.Д. Патапов. Инженерлик геология.- М.: Высшая школа, 2008.

Табиатда минералларнинг пайдо бўлиш шарт-шароитлари ҳар хил бўлади. Улар ҳар хил геологик факторлар таъсирида ҳосил бўлади. Бу факторларнинг биринчи хили ер остидан таъсир қилиб, улар ички ёки эндоген факторлар деб, иккинчи хили эса литосферанинг сиртқи қатламларида таъсир қилиб, улар ташқи ёки экзоген факторлар деб аталади.

Эндоген кучлар қаторига масалан, вулкон ҳодисалари, тоғ ҳосил бўлишини вужудга келтирувчи кучлар киради, экзоген кучларга қуёш энергияси, шамол, сув ва бошқалар киради. Эндоген факторлар магманинг совиши натижасида ҳосил бўладиган тоғ жинсларини масалан, гранитлар, порфитлар ва бошқаларни вужудга келтиради. Шу тоғ жинсларининг ҳосил бўлиши магма ва ундаги жараёнлар билан боғликлиги сабабли магматик ёки отқинди тоғ жинслар деб аталади.
Тоғ жинслари суюқланган магмага яқинлашиши ва шунингдек, литосферанинг чуқур қаватларида жойлашганларига юқори босим, юқори температура таъсир этиши натижасида уларнинг тузилиши ва таркиби қисман ўзгаради. Натижада уларни ташкил этувчи элементлар қайтадан группаланади. Бундай жинслар метаморфик тоғ жинслар деб аталади.
Ер қобиғининг ичида ва сиртида бўлиб турадиган хилма-хил физик-химиявий жараёнлар натижасида вужудга келган табиий химиявий бирикмалар ёки соф элементлар минераллар деб аталади. Минераллар табиатда қаттиқ, суюк, ва газ ҳолатда учрайди.
Табиатда кўпчилик минераллар литосферада тарқалган қаттиқ тоғ жинсларини ташкил қилади. Биз кўриб ўтган кварц, дала шпати, слюда, кальцит шулар жумласидандир. Сув, нефт ва табиатда жуда кам учрайдиган соф симоб каби табиий суюқ моддалар ҳам минераллар қаторига киради. Ниҳоят, вулқонли районларда ернинг ёриқларидан чиқадиган табиий газлар масалан: карбонат ангидрит, сульфит ангидрит ва бошқалар ҳам минерал деб аталади.
Минераллар химиявий таркиби ва физик хоссалари жиҳатидан бир биридан фарк қилади. Ҳозирга вақтда ер юзида маълум бўлган минераллар сони 7000 дан ортиқ, тоғ жинсларини ҳосил қиладигани атиги 100 га яқин минерал асосий роль ўйнайди, бу минераллар тоғ жинси ҳосил қилувчи минераллар деб аталади.
а



) б)

в) г)
1-расм. Табиий химиявий бирикмалар: а – мармар; б – кальцит;

в – соф олтингугут; г – кварц.
Қаттиқ минераллар табиатдан кўп ёқли кристаллар кўринишида ёки номунтазам шаклидаги бўлаклар, яхлит массалар кўринишида учрайди. Аморф минераллар кристаллик панжарасига эга эмас. Кўпчилик минераллар кристалл ҳолда, жуда оз қисмигина аморф ҳолда учрайди. Кристал минералларга тош туз, қумтош, олмос, магнетит ва бошқалар, аморф ҳолдаги минералларга фосфорит, тальк, опал ва бошқалар киради.
а



) б)

2-расм. Кристалл минераллар: а – тош туз; б - қумтош.

а

) б)
3-расм. Аморф минераллар: а - тальк; б - опал.

Ҳар қайси минерал маълум химиявий таркибга эга. Айрим ҳолларда бир хил химиявий таркибдаги минералларни ҳам учратиш мумкин, лекин булар турли ички тузилишга ва ташқи шаклга эга. Кристалл минералларнинг химиявий таркиби кристаллик формуласи ёрдамида ифодаланади.