3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ҳуқуқий муносабатларнинг белгилари:
– ижтимоий субъектлар ўртасидагина юзага келадиган муайян алоқалар;
– ҳуқуқ нормалари асосида юзага келади;
– иродавий ҳарактерга эга (чунки муносабат юзага келиши учун камида битта томоннинг истаги талаб қилинади);
– давлат томонидан қўриқланади ва таъминланади;
– муайян предмет ёки ашёга нисбатан юзага келади ва шу асосда субъектлар ўзларига тегишли субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятларни амалга оширадилар.
Ҳуқуқий муносабатларни қуйидаги мезонлар бўйича таснифлаш мумкин:
1) ҳуқуқ тармоқларига кўра: конституциявий, маъмурий, фуқаролик-ҳуқуқий, жиноят-ҳуқуқий, меҳнатга оид, оилавий ва б.;
2) мазмунига кўра: умумий тартибга солувчи, нисбий, қўриқловчи;
3) тарафларнинг аниқлик даражасига кўра: мутлоқ, регулятив;
4) мажбуриятлар характерига кўра: суст типдаги, фаол типдаги;
5) субъектларига кўра: умумий, муайян (конкрет);
6) таъсир этиш мақсадига кўра: статик, динамик;
7) генетик ва функционал алоқаларга кўра: моддий ва процессуал.
Ҳуқуқий муносабатлар қуйидаги хусусият ва махсус белгилар билан тавсифланади:
а) ҳуқуқий муносабат – ижтимоий тусдаги муносабат, яъни инсонлар ўртасидаги муносабат бўлиб, бу уларнинг фао- лияти, хулқ-атвори билан бевосита боғлиқдир. Масалан, мулкдор буюмга нисбатан маълум ҳуқуқларга эга. Бироқ, бу ҳуқуқлар кундалик ҳаётда амалга ошиши учун мулкдор мазкур буюм усти- дан бошқа одамлар билан муносабатга киришиши лозим. Хусу- сан, мулкдор шахс буюмни бошқа кишига сотиши, ўзининг мулкдан фойдаланиш ҳуқуқини бировга ўтказиши, мулкни ҳадя қилиши мумкин. Айни пайтда, улардан ўзининг мулк ҳуқуқига риоя этишларини талаб қила олади.
Ҳуқуқий муносабат ҳар қандай ижтимоий муносабат каби инсонларнинг онгли фаолияти натижасидир. Одатда, ҳуқуқий алоқалар кишиларнинг онгли ва оқилона фаолияти натижаси ҳи- собланади. Ҳуқуқий муносабат ижтимоий муносабатнинг махсус кўриниши сифатида ранг-баранг, ҳаётнинг бутун борлиғи ва бой- лиги билан узвий боғлиқ ҳамда мазмунан у билан белгиланади. Ҳар қандай устқурма ҳодиса каби ҳуқуқий муносабатлар ҳам моддий (иқтисодий) муносабатларга таянади. Бу фикрга яна шуни қўшимча қилиш мумкин: ҳуқуқий муносабатлар, нафақат, иқтисодий муносабатларга, балки ҳаётда ҳуқуқнинг мавжуд бўлишини тақозо этадиган барча ҳолатларга (омилларга) ҳам таянади.
Ҳуқуқий муносабатларни таърифлаганда ҳамиша эътибор бериладиган муҳим сифатлардан бири уларнинг мафкуравий табиатидир. Мафкуравийликни собиқ тоталитар тузумдаги син- фийлик билан аралаштириб юбормаслик лозим. Ўз моҳиятига кўра, мафкура ижтимоий-сиёсий ҳаётга оид турли қарашлар, фикрлар ва назариялар тизимидир. Масалан, эркин бозор ва тад- биркорлик муносабатларига ўтиш ғояси, фалсафаси мафкурадир; давлат ва жамиятнинг динга муносабати ифодаси ҳам мафкура; аҳолининг кам таъминланган қатламларини ижтимоий ҳимоя қи- лиш ҳам мафкура ва ҳоказо. Шунингдек, ҳуқуқ ва унга мос ҳуқу- қий муносабатлар ҳамиша мафкуравий ҳодисалар бўлиб қолаве- ради. Мафкуравийликнинг яна бир хусусияти шундаки, ҳуқуқий муносабатлар авваламбор кишилар онги орқали ўтиб (ҳуқуқий онг сифатида мавжуд бўлиб) сўнг реал воқеликкаайланади.
б) ҳуқуқий муносабат – ҳуқуқ нормаларининг инсонлар хулқ-атворига таъсири натижасида вужудга келадиган муно- сабат. Ҳуқуқ нормаси билан ҳуқуқий муносабат ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд. Ҳаётда фақат юридик нормаларда назарда тутилган ҳуқуқий муносабатларгина мавжуд. Кишилар ўртаси- даги муайян муносабатларга ҳуқуқий норма қўлланилгач, улар ҳуқуқий муносабатларга айланади. Ижтимоий муносабатларнинг ҳуқуқий тартибга солинишини ихтиёрий ҳодиса эмас, балки қонуниятли жараён деб тушуниш лозим. Бунинг шарти шуки, ҳуқуқий нормалар тартибга солинувчи ижтимоий муносабатлар, бевосита ҳуқуқий воқеликдан келиб чиқиши керак, чунки ҳуқуқий нормалар муносабатларни туғдирувчи сабаб бўлишдан аввал ушбу муносабатлар ички ривожланишнинг оқибати, улар- нинг зарурий, моҳиятига оид махсус белгиси бўлганлигидир¹.