3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

16-БОБ. Ҳуқуқий муносбатлар....

16.1. Ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг алоҳида тури сифатидаги тушунчаси.....

16.2. Ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиш ва амал қилиш асослари....
16.3. Юридик фактлар ва уларни таснифлаш

16.1. Ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг
алоҳида тури сифатидаги тушунчаси.....

Ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларга таъсир этиши ва улар- ни тартибга солиши масаласи давлат ва ҳуқуқ назарияси учун муҳим методологик аҳамият касб этади. Жамият ҳаётидакишилар ва уларнинг турли-туман ташкилотлари ўртасида сон-саноқсиз моддий, молиявий, сиёсий, маданий ва бошқа муносабатлар (ало- қалар) мавжуд бўлади. Маърифий жамиятда ушбу муносабатлар аҳлоқий, диний, корпоратив ва бошқа кўплаб ижтимоий нормалар билан батартиблаштирилади, ташкиллаштирилади ва йўналтири- лади. Ижтимоий муносабатларнинг муайян қисми ҳуқуқ норма- лари билан тартибга солиниб, уларга барқарорлик, изчиллик, мақ- сад сари йўналтирилганлик хусусиятлари бахш этилади. Ижти- моий муносабатларнинг ҳуқуқ нормалари ёрдамида тартибга солинадиган қисми ҳуқуқий муносабатларни ташкил қилади. Ҳуқуқ нормалари ўз вазифа ва функцияларини ҳуқуқий муноса- батлар орқали амалга оширади; ҳуқуқ талаблари ижтимоий муно- сабатлар шаклига айлантирилади ва тариқа муносабатлар тартибга солиниб, ҳуқуқ ҳаётга татбиқ этилади.

Хуқуқий муносабат - ўзаро субъектив ҳуқуқ ва мажбу- риятлар билан боғлиқ шахслар (яъни, фуқаролар ва юридик шахс- лар) ўртасидаги ҳуқуқ нормалари ва муайян юридик фактлар асо- сидаги алоқадир. Ҳуқуқий муносабат таърифидаги асосий нарса, аввало, бу томонлар ўртасидаги алоқадорликни акс эттиришдир. Бундай муносабатларда камида икки томон - ҳуқуқ соҳиблари иштирок этиб, ўзаро мулоқотга киришадилар.
Ҳуқуқ соҳиблари бир-бирлари олдида тегишли субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўтайдилар. Ҳуқуқий муносабат иштирок- чиларининг ҳукуқ ва мажбуриятлари бир-бири билан ўзаро мутано- сиб тарзда боғлиқ; бир томоннинг ҳуқуқига иккинчи томоннинг мажбурияти мувофиқ келади; ҳар доим ҳуқуқ субъекти бўлган шахс қаршисида мажбурият ўтовчи шахс гавдаланади. Масалан, ишга кириш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатни олайлик. Бунда, ишгақабулқилинганходимзиммасидамуайянмеҳнатфаолиятини амалга ошириш мажбурияти, корхона маъмуриятида эса меҳнат интизомига риоя қилишни талаб этиш ҳуқуқи ва бажарилган иш учун тегишли иш ҳақи тўлаш мажбурияти (бу айни вақтда ҳуқуқ ҳамдир) пайдо бўлади. Айни пайтда, иккала субъект ҳам қонунда белгиланган қатор ҳуқуқларданфойдаланадилар.
Юридик адабиётда ҳуқуқий муносабатларнинг табиати маса- ласи анча мунозарали. Бир гуруҳ олимлар ҳуқуқий муносабатларни ижтимоий муносабатларнинг алоҳида бир тури, деб ҳисоблайдилар (Л.С.Явич¹, В.К.Бабаев², Ю.И.Гревцев³ ва бошқалар) Бошқа мута- хассисларнинг таъкидлашича: «Ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг алоҳида тури эмас, яъни улар мулкий, меҳнат, оилавий, бошқарув муносабатлари силсиласида мустақил ўрин тутмайди: ҳуқуқий муносабатлар фақат уларнинг юридик шакли, ташқи ифодаси сифатида намоён бўлади... Ижтимоий муносабат- лар ҳуқуқий шаклга эга бўлиши мумкин, бунда улар ҳуқуқий муносабатлар, деб аталади»⁴. Тўғри, ижтимоий муносабатларнинг ҳаммаси ҳам ҳуқуқий нормалар воситасида тартибга солинмайди. Одатда, давлат ва жамият манфаатлари нуқтаи назаридан энг муҳим ижтимоий муносабатлар ҳуқуқ билан тартибга солинади. Ижтимоий муносабатларнинг қолган қисми ахлоқ нормалари, сиёсий нормалар, жамоат бирлашмалари нормалари, одат қоида- лари, диний нормалар ва ҳоказолар билан тартибга солинади.