3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ички ишлар органлари. Урта Осиёда миллий давлат
о
чегараланиши ўтказилиб, Узбекистон ССР ташкил этилгандан сўнг,

1924. 
      йил 17 февралда Советларнинг I съезди қарори билан республика ҳукумати ташкил этилди. Қарорда ҳукумат таркибида ички ишлар халқ комиссариати ташкил этилиши белгилаб қўйилди.
      

о

1925. 
      йилнинг 1 ноябрида Узбекистон ССР Марказий ижроия
      

о
қўмитасининг Раёсати «Узбекистон ССР Халқ комиссарлари совети тўғрисида»ги Низомни тасдиқлади. Низомнинг 4-бандига мувофиқ, ҳукумат таркибига Халқ комиссарлари совети раиси, унинг ўринбо- сарлари, Халқ комиссарлари советининг аъзолари - бутуниттифоқ халқ хўжалиги совети раиси, республиканинг барча халқ комиссарлари, жумладан ички ишлар халқ комиссари ҳам кириши белгиланган.
Ички ишлар халқ комиссари тўлиқ равишда республика ҳуку-
о
матига бўйсунган. Ички ишлар халқ комиссари Узбекистон Мар­казий ижроия қўмитаси ва Халқ комиссарлари совети қарорлари ҳамда уларнинг фаолиятига тегишли СССР Марказий ижроия қўмитаси, Халқ комиссарлари совети қарорлари, Ички ишлар халқ

комиссарлигининг фармойишлари асосида фаолият кўрсатган. Уз ваколати доирасида фармойиш, йўриқнома, циркуляр ва буйруқлар чиқарган.
Бутунўзбек советларининг II қурултойи 1927 йил 22-30 мартда бўлиб ўтиб, унда давлат аппаратини рационаллаштириш ва соддалаштириш тўғрисидаги қарор қабул қилинди. Қурултойнинг мазкур қарори ижросини таъминлаш мақсадида, Узбекистон ССР Марказий ижроия қўмитасининг 1927 йил 16 майдаги қарори билан
о
Узбекистон ССР Ички ишлар халқ комиссарлиги бекор қилиниб, унинг ўрнига Халқ комиссарлари кенгаши қошида Марказий маъмурий бошқарма ташкил этилди. Қарорда Марказий маъмурий бошқарманинг вазифалари сифатида қўйидагилар белгиланган:

1. 
   УзбекистонССРҳукуматинингмаъмурийхарактердагиқарорларивафармойишлариниҳаётгататбиқэтиш; 2) маъмуриймасалаларбўйичақонунчиликҳужжатларинилойиҳасинитайёрлаш; 3) жамоаттартибивахавфсизлигиниқўриқлашмасалаларибиланшуғулланиш;
   

4. 
   фуқароликҳолатиниқайдэтишорганларинибошқариш;
   
5. 
   қамоқдасақлашжойларинибошқариш; 6) республикаичкиишларорганларираҳбарходимларинитасдиқлашвабошқалар.
   

УзбекистонССРМарказийижроияқўмитасинингқарорибиланИчкиишлархалқкомиссарлигивазифалариқуйидагиорганларгатақсимланди: маъмуриймасалаларХалқкомиссарларикенгашиқо- шидагиМарказиймаъмурийбошқармага, йўлқурилишимасалалариХалқкомиссарларикенгашиқошидагиБоштехникқурилишқўмитасига, маҳаллийхўжаликишлариреспубликаДавлатпла- нинингмаҳаллийхўжаликсексиясига, коммуналватурар-жоймах­сусфондлариниҳисобгаолишмасалалариМолияхалқкомиссар- лигинингмаҳаллиймолиябошқармасига, болалармеҳнатколония- ларимасаласиМаорифхалқкомиссарлигига, ахлоқтузатиш-меҳнатуйларивақамоқхоналарнибошқаришвазифалариокругсоветлариижроияқўмиталаригаберилди.

УзбекистонССРМарказиймаъмурийбошқармасиқошидамили­цияважиноятқидирувбўлимиташкилэтилган. Унга 7 тавилоят (Тошкент, Фарғона, Самарқанд, Зарафшон, Қашқадарё, СурхондарёваХоразм) бўлинмалари, биттатуманвашаҳар (Тошкентнингэскишаҳрида) бўлинмаси, 13 татуманбўлинмалариваСамарқандвилоятинингвокзалолдибўлинмасибўйсунган.
Ичкиишлархалқкомиссарлигивазифалариниалоҳидаидораларўртасидатақсимлашмаъмурий-бошқаруваппаратиходимларисони-

нинг ошишига олиб келган. Шу сабабли, Узбекистон ССРнинг 1928 йил 20 октябридаги қарори билан Марказий маъмурий бошқарма бекор қилиниб, Ички ишлар халқ комиссарлиги олдинги ҳолатида қайта тикланди.

Узбекистон ССР Ички ишлар халқ комиссарлигининг жиноят қидирув бўлимлари СССР Ички ишлар халқ комиссарлиги Марказий жиноят қидирув бошқармаси билан ҳамкорликда фаолият юритган.
Милициянинг ташкилий ривожланиши, таркиби, иш фаолияти шакл ва усуллари собиқ СССР Марказий ижроия қўмитасининг 1934 йил 10 июлдаги қарорига асосан Умумиттифоқ Ички ишлар халқ комиссарлиги тузилиши билан боғлиқ равишда ўзгарган. Унга давлат хавфсизлик органлари ва милиция бўйсундирилган. Ички ишлар халқ комиссарлиги зиммасига «инқилобий» тартиб ва давлат хавфсизлигини таъминлаш, ижтимоий мулкни муҳофаза қилиш, фуқаролик ҳолати ҳужжатларини ёзиш, чегараларни қўриқлаш, ахлоқ-меҳнат тузатиш муассасаларини таъминлаш ва қўриқлаш вазифалари юклатилган.
Республикаларда Ички ишлар халқ комиссарликлари, автоном республикалар, ўлкалар ва вилоятларда эса ички ишлар халқ комиссарликлари бошқармалари ташкил этилган. Умумиттифоқ Ички ишлар халқ комиссарлиги тузилиши билан ички ишлар идоралари марказ томонидан бошқариладиган бўлган.
1935 йилнинг ноябрь-декабрь ойларида милициянинг бутун раҳбарлар таркиби аттестациядан ўтказилиши, ходимлар учун мах­сус унвонлар ва нишонлар таъсис этилиши, раҳбарлар таркибининг ҳуқуқ ҳамда вазифалари аниқ белгиланиши, ходимларни ишга тайинлаш ва бўшатиш тартиби ўрнатилган.
ИИХК оператив органларида раҳбарлар таркибига унвонлар уларнинг махсус тайёргарлиги ва хизмат аттестациясидаги малакаси ҳамда иш стажига қараб берилган. Хизматни ўташ учун қуйидаги махсус унвонлар белгиланган: милиция сержанти, милиция кичик лейтенанти, милиция лейтенанти, милиция катта лейтенанти, милиция маёри, милиция катта маёри, милиция инспектори, милиция директори ва милиция бош директори.
Бу махсус унвонлар ва уларни бериш тартиби СССР Марказий ижроия қўмитаси ва Халқ комиссарлари совети томонидан 1936 йил

3. 
   июлда тасдиқланган Ишчи-деҳқон милицияси раҳбарлар таркиби­нинг хизматни ўташ тўғрисидаги Низомида расман мустаҳкамлаб қўйилган. Мазкур низомда милициянинг раҳбар лавозимларига тайинлаш тартиби ҳам белгиланган. Унга кўра район милицияси бошлиқлари ҳамда уларга тенглаштирилган лавозимлар ва ундан юқори мансабларга ходимлар СССР ички ишлар комиссари томо­нидан, бошқа лавозимларга республика, ўлка ҳамда вилоят милиция бошлиғининг буйруғига биноан тайинланган. Махсус унвонга эга бўлган (лавозимидан қатъи назар) раҳбарлар таркиби ходимларини бир республика, ўлка ва вилоят бошқармасидан бошқасига ўтказиш фақат СССР Ички ишлар халқ комиссарининг буйруғи билан амалга оширилган.
   

1937 йил 14 февралда Узбекистон Советларининг Фавқулодда
IV Қурултойи Узбекистон ССРнинг янги Конституциясини қабул
қилди. Конституцияда олий давлат ҳокимият органи этиб Узбекис­тон ССР Олий Совети белгиланган ва қонун чиқарувчи идора вако- лати берилди. Олий Совет сессиялари оралиғидаги даврда унинг ва- колатларини амалга оширувчи Олий Совет Президиуми ташкил қилинди.
Мазкур Конституцияда Узбекистон ССРнинг Олий давлат бош- қарув идораси бўлиб Халқ комиссарлари совети (1946 йилдан Ми­нистрлар совети) белгиланган. Давлат ҳокимиятининг маҳаллий идоралари туман, шаҳар, қўрғон ва қишлоқ меҳнаткашлари депутат- лари Советлари, маҳаллий давлат бошқарув идоралари қилиб Совет­ларнинг Ижроия қўмиталари бўлган.
Конституцияда суд ва прокуратура идоралари тизими, уларнинг фаолият йўналишлари ва ваколатлари, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва бурчлари, шунингдек давлат аҳамиятига молик бошқа масалалар ҳам ўз аксини топган.