3. маъруза матни 1-боб. Давлат ва ҳуқуқ назариясининг предмети ва унинг ўзига хос хусусиятлари

19.3. Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими

«Ҳуқуқ тизими» ва «қонунчилик тизими» тушунчалари ўзаро боғлиқ, лекин бир- биридан фарқ қиладиган илмий категориялардир. Улар ҳуқуқ нинг икки жиҳатини акс эттиради ва унинг моҳиятини чуқурроқ англаб етишга кўмаклашади. Ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг моҳиятини, мазмунини ифодаласа, қонунчилик тизими ҳуқуқнинг баён этилиш шаклини ифода қилади. Шунга кўра, «қонунчилик» ҳуқуқнинг мав- жудлигини, «қонунчилик тизими» эса ҳуқуқ тизими мавжудлигини таъминлайди. Ҳуқуқий нормалар қонунчилик ҳужжат- ларида мустаҳкамланади,расмийлаштирилади.

Юқорида кўриб ўтганимиздек, ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг ички тузилиши, ички таркибий қурилиши бўлиб, унинг мазмуни ўзи тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар хусусияти билан белгиланади. Қонунчилик тизими ҳуқуқ тизимининг ташқи шак- ли сифатида ҳуқуқ манбалари тузилишини, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисини (уюшмасини) акс эттиради. Ҳуқуқ, ҳуқуқий нормалар қонунчиликдан ташқарида мавжуд бўла олмайди, амал қила олмайди.
Ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими тушунчаларини ўзаро таққослаш асосида кўриб чиқиш заруратини қуйидаги ҳолатлар тақозо этади:
биринчидан, ҳуқуқ тизими ҳам, қонунчилик тизими ҳам битта феномен, яъни ҳуқуқни ифодалайди; бири ички, иккинчиси эса ташқи томондан;
иккинчидан, ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими шакл ва мазмун жиҳатдан ўзаро боғлиқ;
учинчидан, ҳуқуқ тизими қонунчиликни тизимлаштиришда асос бўлиб хизмат қилади. Хусусан, қонунчиликни тизимлаштиришнинг олий шакли бўлмиш кодекслаштириш соҳавий асосларда амалга оширилади. Аксарият кўпчилик кодекслаштирилган ҳуқуқий ҳужжатлар ҳуқуқнинг муайян соҳаларига мувофиқ келади;
тўртинчидан, ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизими ҳар қандай демократик давлат ҳуқуқий тизимининг мазмун-моҳиятини ифода этади;
бешинчидан, ҳуқуқ тизими ва қонунчилик тизимининг ўзаро алоқадорлиги ижтимоий муносабатлар тизимини ҳуқуқий тартибга солишнинг янада сифатли ҳамда самарали амалга оширилишига имкон яратади.
Қонунчилик тизими деганда ҳуқуқнинг мазмуни ва ички таркибий тузилишини мустаҳкамловчи, расмийлаштирувчи, мод- дийлаштирувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндиси тушу- нилади. Қонунчилик тизими ҳуқуқ (қонун) ижодкорлиги фаолия- ти орқали ҳуқуқ нормаларининг яратилиши, расмий ҳужжатларда мустаҳкамланиши ва тизимлаштирилиши (системалаштирилиши) натижасида вужудга келтирилади.
Қонунчилик Ҳ.Т.Одилқориевнинг фикрича, икки хил маънода қўлланилади: 1) қонунчилик – бу давлат ҳокимияти органи томонидан қонунлар чиқаришга қаратилган ўз функциясини амалга ошириш усули. 2) қонунчилик – бу мамлакатда амал қилувчи барча норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндиси. (Одилқориев Ҳ.Т. Ўзбекистонда қонун чиқариш жараёни. -Т.: Ўзбекистон, 1995. –Б.10. )
Юқорида кўриб ўтганимиздек, ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг ички тузилиши, ички таркибий қурилиши бўлиб, унинг мазмуни ўзи тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар табиати билан бел- гиланади. Қонунчилик тизими ҳуқуқ тизимининг ташқи шакли сифатида ҳуқуқнинг манбалари тузилишини, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисини (уюшмасини) акс эттиради. Ҳуқуқ, ҳу- қуқий нормалар қонунчиликдан ташқарида мавжуд бўлаолмайди, амал қилаолмайди.Қонунчилик ҳужжатлари мураккаб таркибий тузилишга (структурага) эга. Уларни турли мезонлар асосида горизонталь, вертикал ва комплекс турдаги қонунчилик тизими сифатида таснифлаш мумкин.