3-ma‟ruza leksikologiya haqida ma‟lumot. Lug‟at va ularning tiplari reja

30-§. Lug`aviy ma‟no taraqqiyoti yo`llari 
Ma‟lumki, ijtimoiy hayotda, inson ongida, tafakkurida yuz bergan 
o`zgarishlar natijasida til ham o`zgarib, taraqqiy qilib boradi. Bu o`zgarishlar 
birinchi navbatda uning lug`at boyligida aks etadi. Lug`at boyligidagi o`zgarishlar 
esa birinchi navbatda leksemalar ma‟nolarining rivojiga bog`liqdir.
Leksemalar ma‟nolarining rivojlanishi quyidagi yo`llar orqali amalga oshadi.
1. Lug`aviy ma‟noning ko`chishi 
Leksema lug`viy ma‟nosining ko`chishi deganda bir tushuncha nomining 
boshqa tushuncha nomi sifatida ishlatilishidir. Yuzaki qaraganda, bu yerda ma‟no 
ko`chishi emas, 
nom ko`chishi
yuz berayotgandek ko`rinadi. Aslida unday emas, 
chunki bunda oldin birinchi tushuncha bilan bog`liq tarzda yangi tushuncha yuzaga 
keladi va u inson ongida barqarorlashadi. Tildagi 
tejamkorlik
tamoyili esa yangi 
tushuncha uchun yangi so`z qidirib o`tirmasdan tilda oldin mavjud bo`lgan so`zni 
yangi ma‟noda ishlatishga imkon beradi. Masalan, 
oyoq-
leksemasini olib 
ko`ramiz. Bu leksema sememasi quyidagi semalarga ega: 1) a‟zo; 2) gavdani 
ushlab turuvchi a‟zo; 3) yurishga yordam beradigan a‟zo; 4) miqdoran bittadan 
ortiq a‟zo; 5) shaklan uzunchoq a‟zo; 6) uchida barmoq tirnoq va tuyoqlari 
mavjud bo`lgan a‟zo. Albatta, bu ro`yxatni yana davom ettirish mumkin, lekin 
bizga shu leksema ma‟nosining ko`chishi qay tarzda yuz berishini tushuntirish 
uchu shularning o`zi yetarli deb hisoblaymiz. Inson atrofidagi narsa va 
tushunchalarni idrok qilishda birinchi navbatda o`zidan andoza oladi, shuning 
uchun u stol, stul kabi narsalarning qismlarini ham o`ziga qiyoslagan holda idrok 
qiladi va o`z oyog`iga xos belgilarning ayrimlari stol va stullarda mavjudligini 
ko`radi. Natijada, u 
oyoq
leksemasining 2-, 5-semalariga tayangan holda stol va 
stullardagi qismni ham shu nom bilan ataydi: 
stolning oyog`i.
Lug`aviy ma‟noning ko`chishi bu kabi shakily o`xshashlikdan tashqari 
belgi, harakat, vazifa o`xshashligiga, narsalar o`rtasidagi aloqaga asoslangan 
holda yuz berishi mumkin. Shularga asoslanib, lug`aviy ma‟no ko`chishining 
quyidagi turlarini ajratsa bo`ladi:
1. Metafora
(grekcha 
metaphora
– «ko`chirma») o`xshashlik asosida ma‟no 
ko`chishidir. O`xshashlik esa turlicha bolishi mumkin: