Оpеratоr-bоshqaruvchi. «Insоn-mashina» sistеmasidagi bоshqa оdamlarga rahbarlik qiladi.
Оpеratоrlik faоliyati turlarini farqlash faоliyat vоsitalarini insоn imkоniyatlari bilan uygunlashuvi umumiy yo’nalishini bеlgilashga imkоn bеradi. Faоliyat har biri turi tuzilishini sistеmaviy o’rganish tеgishli insоn mashinasi sistеmasini yaratishda acoc bo’lib hisоblanadi. Insоn-оpеratоr va mashina o’rtasidagi funktsiyani taqsimlashda ular tavsifini qiyoslashdan kеlib chiqish zarur. Tanlangan taqsimоtga «Insоn-mashina» sistеmasiishining samaraliligi sеzilarli darajada bоgliqdir.
Xulosa. «Insоn-mashina» sistеmalari atrоf-muhitda mujassama maqsadlarga erishish uchun birgalikda harakat qiluvchi оdamlar va mashinalar majmui sifatida namоyon bo’ladi. Bu cuctеmada insоn o’z оldiga maqsad qo’yadi, vazifani bеlgilaydi va ularni bajarish vоsitalarini tashaydi. «Insоn-mashina» cuctеmasi mashina kichik sistеmasi, iisоn kichik sistеmasi va insоn hamda mashina birgalikda harakatlanish zvеnоsshsh o’z ichiga оladi. «Insоn-mashina» sistеmalarining barcha turli-tumanlari quyidagi bеlgilar bo’yicha tasniflanadi: maqsadga qaratilgtigik, insоi zvеnоsi tavsifi, mashina zvеnоsinipg tyri va tuzilishi, sistеma kоmpоnеntlarining birgalikda harakatlanish turi. Elektr quvvati bilan ishlaydigan va elektron asboblar: diod, triod lampalari va relelar yordamida ishlaydigan hisoblash mashinalari hisoblash ishlarini avtomatlashtirishda tub o’zgarishlar yasadilar. Avvalgi mexanik qurilmalardan farqli ravishda bu mashinalarning deyarli barchasi ikkilik sanoq sistemasida ishlar edi.
Bunday mashinalarning nazariy asoslarini XX asrning 40-yillarida taniqli amerikalik matematik Jon fon Neyman ishlab chiqqan edi. Oradan70 yil vaqt o’tgan bo’lsa-da va zamonaviy kompyuterlar birinchi elektron hisoblash mashinalaridan butkul farq qilsa ham, lekin ular ham fon Neyman tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillar asosida ishlaydilar.
Dastlabki elektron hisoblash mashinasi(kompyuter)ni yasashga urinish 1937–1942 yillarda AQShning Ayova shtati universitetida professor Jon Atanasov va aspirant Klifford Berri tomonidan amalga oshirildi. Unda birinchi marta registrlar elektron lampalarda, tezkor xotira esa kondensatorlarda qurilgan edi. Bu loyiha haqidagi ma’lumot institutdan tashqariga chiqmagan va unda ba’zi mexanik qurilmalar bo’lishiga qaramay, aynan shu ABC nomli kompyuter birinchi kompyuter hisoblanadi.
1943 yili Govard Eyken tomonidan AQSh harbiylari buyurtmasiga asosan Mark I nomli kompyuter yaratildi va undan harbiy maqsadlarda foydalanila boshlandi.
Shu yili Jon Mochli va Presper Ekkert tomonidan ENIAK(Electronical Numirical Integrator and Calculator – elektron raqamli jamlagich va hisoblagich) deb nomlangan kompyuter yaratish ishlari boshlab yuborildi va 1945 yil bu kompyuter ishga tushirildi. Bu kompyuter butkul elektron va magnit qurilmalarda yaratilgan birinchi kompyuter bo’lib, bunday kompyuterlar keyinchalik kompyuterlarning birinchi avlodi deb atala boshlandi.
ENIAK 18000 ta elektron lampa trioddan va bir necha mingta relelardan yasalgan bo’lib, 300 kvadrat metrdan kattaroq yuzaga ega xonaga joylangan edi. Uning lampalari tez qizib ketar va ishdan chiqar edi. Shu sababli bu kompyuter bir necha minut ishlab to’xtab qolar edi. Bundan tashqari, bu kompyuterni dasturlash uchun turli registrlar bir-biri bilan simlar yordamida birlashtirib chiqilar edi. Oradan to’rt yil o’tib, kompyuterning xotirasida ma’lumotlar bilan birga dasturlar ham saqlana boshlandi.
Yarim o’tkazgichli triod – tranzistor va diod keng qo’llanilgan sohalardan biri elektron hisoblash mashinalari edi. 1955 yilda Bell kompaniyasining ilmiy izlanishlar bilan shug’ullanuvchi Bell Laboratories firmasi tomonidan to’liq yarim o’tkazgichlardan iborat TRADIC deb nomlangan hisoblash mashinasini yaratildi. Bu mashina 800 ta tranzistordan iborat bo’lib, kompyuterlarning ikkinchi avlodiga tegishli birinchi mashina edi.
1964 yili IBM kompaniyasining IBM System /360 kompyuteri yaratildi.
IBM System/360 ana shunday mikrosxemalardan yasalgan birinchi kompyuter edi . Bunday kompyuterlar uchinchi avlod kompyuterlari deb ataladi. Uchinchi avlod kompyuterlari yanada arzonroq, yanada kuchliroq bo’lib, kompyuterlar yanada ommaviylasha boshladi. Aynan uchinchi avlod kompyuterlarida birinchi marta kompyuterning operatsion tizimi deb ataluvchi maxsus dasturiy ta’minot qo’llanila boshladi
1976 yilda sotuvga chiqarilgan 8080 rusumli mikroprotsessor kompyuter olamida inqilob yasab, ommaviy shaxsiy kompyuterlarning paydo bo’lishiga olib keldi.
1981 yilda IBM kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan birinchi o’n olti razryadli shaxsiy kompyuter IBM PC (Personal Computer – shaxsiy kompyuter) kompyuterlar tarixida navbatdagi burilishni yasadi.
1993 yildan Intel kompaniyasi navbatdagi, o’zining eng mashhur savdo belgilaridan biri bo’lgan Pentium (lotin tilida beshlik degan ma’noni anglatadi) deb nom olgan mikroprotsessorlarini ishlab chiqara boshladi.
1994 yil Pentium Pro (Professional), 1996 yil Pentium MMX (MultiMedia eXtansion – multimedia kengaytmali), 1997 yil Pentium II, 1998 yil Pentium Celeron, 1999 yil Pentium III, 2000 yil Pentium 4 rusumidagi mikroprotsessorlari sotuvga chiqarildi.
2009 yildan boshlab Intel kompaniyasi Core i3, Core i5 va Core i7 rusumidagi mikroprotsessorlarni sotuvga chiqardi.
