3. Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar va uning tarkibi. Tayanch iboralar: ehtiyojlar tushunchasi, ehtiyojlarning tarkibiy tuzilishi

Bozor – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar) o‘rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida vujudga keladigan munosabatlar majmuasi.
Bozor obyekti – ayirboshlash munosabatlariga jalb qilingan iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar.
Bozor subyekti – ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi.
57.Bozorning turlari va ularning turkumlanishi. Tayanch iboralar: iqtisodiy mazmuni, ayirboshlash obyektlari, xududiy belgilari raqobatning yetuklik darajasi va subyektlari bo’yicha turkumlash.
58.Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari. Tayanch iboralar: bozor infratuzilmasi tushunchasi, ishlab chiqarish, savdo sotiq, moliya kredit, xizmat ko’rsatuvchi va axborot tizimi infratuzilmasi.
59.O’tish davri va uning belgilari. Tayanch iboralar: o’tish davri tushunchasi, uning zarurligi,turlari, qonuniyatlari.
60. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning turli modellari. Tayanch iboralar: rivojlangan, rivojlanayotgan va MDH mamlakatlarining modellari.
61. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’zbek modeli va uning xususiyatlari. Tayanch iboralar: milliy an’analar, urf-odatlar, demografik vaziyat va tamoyillar
62.O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar konsepsiyasi va strategiyasining ishlab chiqilishi. Tayanch iboralar: konsepsiya va strategiya tushunchalari hamda ularning yo’nalishlari.
63. Talab tushunchasi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar. Tayanch iboralar: iste’molchi didi, soni, daromadi, narx va boshqalar
64.Taklif tushunchasi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar. Tayanch iboralar: bozor baholari, resurslar bahosi va unumdorligi, soliqlar darajasi, ishlab chiqaruvchilar soni, resurslarni o’rnini bosuvchanligi, inflyasion kutilish.
65. Talab qonuni. Tayanch iboralar: talab tushunchasi, talab qonunining mazmuni.
66. Taklif qonuni. Tayanch iboralar: taklif tushunchasi, taklif qonunining mazmuni.
67.Talab va taklifning o’zgaruvchanligi. Tayanch iboralar: talab va taklifning bahosi, daromad hamda boshka omillari bo’yicha o’zgaruvchanligi, talab va taklif egri chizig’i.
68.Talab va taklifning mos kelishi. Bozor muvozanati Tayanch iboralar: muvozanatli baho va ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi, xususiy va umumiy muvozanatlik, bozor muvozanatining iqtisodiyotga ta’siri.
69.Raqobat va uning obyektiv asoslari. Tayanch iboralar: raqobat tushunchasi, tovar-pul munosabatlari, xuquqiy va iqtisodiy shart-sharoitlar.
70.Raqobatning shakllari, turlari va usullari. Tayanch iboralar: erkin,monopollashgan,tarmoq ichidagi, tarmoqlar aro raqobat hamda narx vositasidagi va narxsiz raqobat usullari.
71. Monopoliya nazariyasi. Tayanch iboralar: monopoliya tushunchasi va uning turlari.
72. Narxning mohiyati va vazifalari. Tayanch iboralar:narx tushunchasi, qiymat o’lchovi, tartibga solish, ijtimoiy himoya, raqobat vositasi vamuvozanatlikni ta’minlash vazifalari.
73. Narx turlari va ularga tavsifnoma. Tayanch iboralar: ulgurji, chakana, nufuzli, demping, milliy, jahon narxlari va boshqalar
74. Tadbirkorlik faoliyati va uning vazifalari. Tayanch iboralar: tadbirkorlik tushunchasi, uning biznesdan farqi va vazifalari.
75. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari. Tayanch iboralar: individual, sherikchilik, xissadorlik jamiyati, davlat tadbirkorligi.
76. Marketingning mohiyati va vazifalari. Tayanch iboralar: marketing tushunchasi, bozor holatini o’rganish, mijoz to’plash va boshqalar
77.Korxonalarni boshqarishda menejment tizimi. Tayanch iboralar: menejment tushunchasi, menejer va uning vazifalari, korporasiyalar.
78.Tadbirkorlik kapitalining mohiyati. Tayanch iboralar: kapital, boshlang’ich kapital, asosiy va aylanma kapital, ustav kapitali.
79.Kapitalning aylanishi. Asosiy va aylanma kapital. Tayanch iboralar: kapitalning aylanish tezligi, asosiy va aylanma kapital tushunchasi.
80.Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va uning eskirishi. Tayanch iboralar: asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish, asosiy kapitalning jismoniy va ma’naviy eskirishi.
81.Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning turlari. Tayanch iboralar: ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi, ichki,tashqi va boshqa xarajatlar
82.Foyda va uning turlari. Tayanch iboralar: foyda tushunchasi, iqtisodiy,me’yoriy va sof foyda
83. Korxonalarni sanasiya qilish, uning mazmuni va amalga oshirish sharoitlari. Tayanch iboralar: muhim korxonalarni moliyaviy quvvatlash, qarzlarni muzlatish, iqtisodiy sog’lomlashtirish, tashqi boshqaruv tizimi.
84.Ish xaqi va uning shakllari. Tayanch iboralar: nominal va real ish xaqi, vaqtbay va ishbay ish xaqi.
85.Ish xaqini to’lash shakllari va turlari. Tayanch iboralar: ishbay va vaqtbay tizim, oddiy vaqtbay, mukofotli vaqtbay, oddiy ishbay, progressiv va regressiv ishbay, tabaqalashtirilgan va akkort tizimi.
Ish haqining shakllari va turlari. Ishlab chiqarishning texnik asoslarvdagi, ishchilar mehnatining mazmunidagi, ularga bilim berish va kasb-korlikka o'rgatish borasidagi o'zgarishlar munosabati bilan ish haqi shakli va tizimlari ham o'zgarib boradi. Ish haqini tashkil etishda uning ikkita asosiy shakli: vaqgbay va ishbay shakllari farqlanadi.
Vaqgbay ish haqi xodimning malakasi, mehnatniig sifati va ishlagan vaqtiga qarab to'lanadigan ish haqidir. U odatda mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo'lmaydigan, balki yaar aniq vazifalar doirasini bajarish bilan belgilanadigan vaqtda (masalan, injener-texnik xodimlar va xizmatchilar, sozlovchilar, elektromontyorlar va shu kabilarga haq o'lashda) yoki mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayoniing borishi bilan belgilanadigan va bevosita ishchiga bog'liq bo'lmagan paytlarda (masalan konveyerlar va avtomat iniyalarida ishlash) qo'llaniladi.

Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot nqdori yoki bajargai iishning miqdoriga qarab beriladigan ish haqidir. Mahsulot birligi uchun ratsenka (to'lov), ta'rif gavkasidagi haqni ishlab chiqarish normasiga taqsimlash yo'li bilan aniqlanadi. Haq to'lash shakllarining aniq mehnat sharoitlarini hisobga oladigan turlari ish haqining nzimini tashkil qiladi. Chunonchi, ishchilarning bir ismiga to'g'ri ishbay tizimi bo'yicha haq to'lanadi. Bunda ishlab chiqarish normasi qay darajada bajarilishidan qat'iy razar, ish haqi yagona mahsulot birligi uchun belgilangan ratsenka bo'yicha to'lanadi.

Ishbay-mukofot tizimi bir qancha qo'rsatkichlar uchun mukofot berishni nazarda tutadi. Ishbay-progressiv haq go'lashda ishchining belgilab qo'yilgan norma doirasida ishlab chiqargan mahsulotiga uning birligi uchun belgilangan ratsenka bo'yicha ish haqi beriladi, normadan yuqorisiga esa oshirilgan haq (ratsenka) bo'yicha pul to'lanadi. Ishbay-ish xaqining tizimida yakka tartibdagi, jamoa va ijara pudratida qo'llaniladigan mehnatga haq to'lash farqlanadi. Bunda olingan tayyor mahsulot uchun uning sifati va ishlab chiqarish chiqimlarini hisobga olib haq to'lanadi. Haq to'lashning jamoa shaklida ish haqi brigada, sex va boshqa bo'linmaning pirovard mehnat natijalariga boshiq qilib (qo'yiladi. Bunda har bir xodim faqat o'ziga berilgan shaxsiy topshiriqlargagina emas, balki shu bilan birga bo'linmaning butun ish hajmini ham bajarishdan manfaatdor bo'ladi.

86.Ish xaqining tabaqalanishi. Tayanch iboralar: ish sharoiti, ish joyi xududi, ishchilar tajribasi va kvalifikasiyasi.
Rivojlangan mamlakatlarda ish haqini tashkil etish (ish haqi miqdori, mehnat miqdori va sifati bilan unga toʻlanadigan haq miqdori oʻrtasidagi bogʻliqlikni taʼminlash, mehnatni meʼyorlash, tarif tizimi va boshqalar) va tartibga solishda davlat muhim rol oʻynaydi. Ularda tarixan ish haqini tashkil etish va tartibga solishning markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. Ish haqini tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy mulk egalari yoki jamoa mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qatʼi nazar barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir.
Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hukumat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar ish haqini tashkil qilishda foydalanishi uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona (tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida oʻz tarif setkasini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
87.Mehnat munosabatlari va uning tarkibi. Tayanch iboralar: ish beruvchi, yollanuvchi, ish xaqi, ishchi kuchi bozori, mehnat shartnomasi.
Mehnat munosabatlari - bu xodim va ish beruvchi o'rtasidagi kelishuvga asoslangan huquqiy munosabatlar bo'lib, unga ko'ra
bir tomon (xodim) ish beruvchi tomonidan belgilangan ichki mehnat qoidalariga rioya qilgan holda ma'lum bir mehnat funktsiyasini (ma'lum bir mutaxassislik, malaka yoki lavozim bo'yicha ish) shaxsan bajarish majburiyatini oladi, ikkinchi tomon (ish beruvchi) esa xodimga mehnat shartnomasida nazarda tutilgan ishni bajarish, unga tegishli mehnat sharoitlarini ta'minlash, shuningdek xodimning mehnatiga o'z vaqtida haq to'lash.
88. Jamoa shartnomalari va ijtimoiy sug’urta tizimi. Tayanch iboralar: shartnomalar tarkibi, shartnoma asosidagi munosabatlar, ijtimoiy sug’urtaga to’lovlar, ajratmalar, jamg’armalar kasaba uyushmalari.
Jamoa shartnomasi - korxonada ish beruvchi bilan xodimlar oʻrtasidagi mehnat, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soladigan meʼyoriy hujjat. Ish beruvchi bilan J. sh. tuzish zarurligi toʻgʻrisidagi qaror qabul qilish huquqiga kasaba uyushmasi (oʻz vakillik organi opqali), xodimlar vakolat bergan boshqa vakillik organi yoki bevosita mehnat jamoasi umumiy yigʻilishi (konferensiyasi) ega. J. sh. korxonalarda, ularning yuridik shaxs huquqi berilgan tarkibiy boʻlinmalarida bir tarafdan — kasaba uyushmalari va xodimlar tomonidan yuqoridagi vakillik organlari orqali, 2-tarafdan — bevosita ish beruvchi yoki u vakolat bergan vakillar oʻrtasida tuziladi.

Ijtimoiy sugʻurta - davlat tomonidan joriy etiladigan, nazorat kilinadigan va kafolatlanadigan keksalar, mehnatga layoqatsizlarni taʼminlash, yordam koʻrsatish tizimi. kutilmagan ijtimoiy hodisalar turlari (kasallik, baxtsiz hodisalar, nogironlik, keksalik, homiladorlik, oʻlim hollari), hududiy doirasi (davlat sugʻurtasi, mahalliy darajadagi, kasb-tarmoq, xalqaro) boʻyicha turkumlanadi, koʻngilli va majburiy turlarga boʻlinadi. Davlat su-gʻurta jamgʻarmasi, shuningdek, jamoa va xususiy jamgʻarmalari hisobidan amalga oshiriladi

89. Agrar munosabatlar va uning xususiyatlari. Tayanch iboralar: agrar munosabatlar obyektlari va subyektlari, dexqon, fermer va shirkat xo’jaliklari.
Agrar munosabatlarning obyekti va subyektlari mavjud bo‘lib, ular o‘ziga xos xususiyatga egadir. Agrar munosabatlarning obyekti yer, subyektlari esa yer egalari, yerda xo‘jalik yurituvchilar yoki yerda iqtisodiy faoliyat ko‘rsatuvchilar hisoblanadi.
Yer tovar hisoblanadi
Yerga turli mulkchilik shaklining mavjudligi
Yerning tadbirkorlik obyekti bo‘lishi
Yerning garovga qo‘yilishi
Yer uchun pul shaklida renta undirilishi
Agrobiznes ham maxsus faoliyat turi ekanligi Bozor tizimi agrar munosabatlarining mohiyat-mazmunini ochib beruvchi sabablar.
90. Yer rentasi va uning turlari. Tayanch iboralar: absolyut, differensial, monopol renta, qazib oluvchi sanoatdan olinadigan qurilish uchastkalaridan olinadigan renta.
Yer rentasi yer egaligini iqtisodiy jihatdan amalga oshirish (realizatsiya qilish)ning shaklidir. Yer rentasining bir qancha tarixiy ko’rinishlari mavjud. Masalan, uch shakldagi: barshchina (ishlab berish), obrok (natural soliq) va pul solig’i shakllaridagi feodal rentalari shular jumlasidandir. Hozirgi paytda turli mamlakatlarda mavjud renta vujudga kelish sabablari va shart-sharoitlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: absolyut yer rentasi, differentsial (tabaqalashgan) renta I va II, monopol renta, qazilma boyliklar, qurilishlar joylashgan yerlardan olinadigan renta.

Yer rentasi (nem. Rente — ortga qaytarilgan) — yer egasining o’z yerini tabiiy resurs tarzida ijaraga taqsim etganligi uchun oladigan daromadi; bevosita qishloq xo’jaligi ishlab chiqaruvchilari tomonidan yaratilgan qo’shimcha mahsulotning yer egalari tomonidan mulk egaligi huquqiga ko’ra o’zlashtiriladigan qismi. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yer maydonlari tabiatan cheklanganligi sababli inson yer resurslarini ko’paytirishga qodir emas, barcha yerlar mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan egallab olinadi va yerga xo’jalik ob’yekti sifatida monopoliya vujudga keladi. Natijada yer bilan bog’liq renta munosabatlari paydo bo’ladi.

91. Agrosanoat majmuasi va uning tarkibi. Tayanch iboralar: mahsulotlarni yetishtirish, uni saqlash, qayta ishlash, iste’molchilarga yetkazib berish.
Agrosanoat integratsiyasi – qishloq xo'jaligi bilan unga xizmat qiluvchi va mahsulotni
iste‘molchiga yetkazib beruvshi tutash tarmoqlar o'rtasida ishlab chiqarish aloqalarining
rivojlanishi hamda ularning uzviy birikish jarayonidir.
Agrosanoat integratsiyasi ko'p qirhali bo'lib, u g'oyat xilma-xil shakllarda namoyon
bo'ladi. Bular eng avvalo ana shu jarayon qaysi darajada, ya‘ni butun mamlakat ko'lamidami,
viloyat doirasi yoki korxona darajasidami yuz berishiga bog'liq. Butun mamlakat va
mintaqalar ko'lamida agrosanoat integratsiyasi qishloq xo'jaligining tarmoqlararo aloqalari
kushayishida, xalq xo'jaligi oziq-ovqat (tarmoq) va mintaqa agrosanoat majmualari tashkil
bo'lishi va rivojlanishida ifodalanadi. Agrosanoat majmuasi (ASM) – bu qishloq xo'jalik
mahsulotlari yetishtirish, uni saqlash, qayta ishlash va iste‘molchilarga yetkazib berish bilan
shug'ullanuvshi xalq xo'jalik tarmoqlaridir. ASM to'rtta sohani o'z ishiga oladi. Birinchi,
qishloq xo'jaligiga ishlab chiqarish vositalari yetkazib beradigan sanoat tarmoqlari,
shuningdek, qishloq xo'jaligiga ishlab chiqarish texnika xizmati ko'rsatish bilan band bo'lgan
tarmoqlar; ikkinchi soha – qishloq xo'jaligining o'zi; uchinchi soha – qishloq xo'jaligi
mahsulotlarini iste‘molchiga yetkazib berishni ta‘minlaydigan tarmoqlar (tayyorlash, qayta
ishlash, saqlash, tashish, sotish).
92. Agrobiznes va uning turlari. Tayanch iboralar: yerdan foydalanish, dexqon, fermer va shirkat xo’jaliklari.
93.O’zbekistonda agrar sektorni rivojlantirish. Tayanch iboralar: qishloq xo’jaligining roli, dexqon, fermer, va shirkat xo’jaliklari.
94.“Milliy iqtisodiyot” tushunchasining mazmuni. Tayanch iboralar: mamlakat doirasidagi iqtisodiyot, iqtisodiy siyosatning mustaqilligi, makro darajadagi iqtisodiyot, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar.
95.Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar. Tayanch iboralar: YaMM, YaIM, milliy daromad, inflyasiya, ishsizlik.
96.Yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot. Tayanch iboralar: mamlakat xududida va tashqarisida ishlab chiqarilgan mahsulot.
97.YaIM va YaMM ni hisoblash usullari. Tayanch iboralar: daromadlar, xarajatlar va qo’shilgan qiymat bo’yicha hisoblash.
98. YaMMni ko’paytirish omillari. Tayanch iboralar: ishlab chiqarishni rivojlantirish, ishsizlik muammosini bartaraf etish va ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish.
99. Yalpi talab va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar. Tayanch iboralar: foiz stavkasi, daromadlar, import, iste’mol xarajatlari, investisiya, davlat xarajatlari, eksport.
Yalpi talab tushunchasi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar
Iqtisodiyotni muvozanatli rivojlantirib, uning barqaror o’sishini ta’minlashdaeng avvalo yalpi talabning mazmunini bilish zarur.
Yalpi talab (aggregate demand, AD) – barcha istе’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat tomonidan narxlarning muayyan darajasida sotib olinishi mumkin bo’lgan turli tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talabning umumiy hajmidir. Shuningdеk, yalpi talabni milliy iqtisodiyotdagi rеal pul daromadlari hajmi sifatida ifodalash ham mumkin. Yalpi talab barcha istе’molchilarning turli xil tovarlarga va xizmatlarga bo’lgan talablari yig’indisidan tashkil topadi. Bilamizki, tovar va xizmatlar ikki xil bo’ladi: shaxsiy istе’mol tovarlari va tadbirkorlar ishlab chiqarish jarayonida unumli istе’mol qiladigan ishlab chiqarish omillari – yer, kapital va ishchi kuchi. Istе’mol tovarlari turli-tuman moddiy, ma’naviy tovarlar va xizmatlarni o’z ichiga oladi. Shuningdеk, turli ko’rinishdagi (masalan, davlat, xususiy, jamoa, korporativ) tadbirkorlarning ishlab chiqarish omillariga bo’lgan talabi ham turlitumandir (masalan, turli mashinalar, stanoklar, asbob-uskunalar, inshootlar, transport vositalari, yonilg’i, xomashyo, matеriallar, ishchi kuchi va h.k.). Talabning umumiy miqdori sotib olishga mo’ljallangan tovarlarning turlari, miqdori, sifati hamda narxiga bog’liq bo’ladi.
100.Yalpi taklif va uning hajmiga ta’sir etuchi omillar. Tayanch iboralar: narx, resurslar narxi, unumdorlik, soliqlar, qonunchilik.
Iqtisodiyot nazariyasida yalpi taklif - bu mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlar yig'indisi bo'lib, firmalar ma'lum bir davrda bozorga har qanday mumkin bo'lgan narx darajasida taklif qilishga tayyor. Narxlarning yuqori darajalari ko'proq mahsulot ishlab chiqarish va ularni sotishga taklif qilish uchun rag'batlarni saqlab qoladi. Narxlar darajasining pasayishi mahsulot ishlab chiqarish va etkazib berishning qisqarishiga olib keladi. Narxlar darajasi va milliy (ichki) mahsulot hajmi o'rtasidagi bog'liqlik to'g'ridan-to'g'ri ("ijobiy").
AS egri chizig'i milliy ishlab chiqarish hajmining oshishi yoki kamayishi bilan birlik xarajatlarining o'zgarishini aks ettiradi. Mahsulot birligiga to'g'ri keladigan tannarxni faqat shartli ravishda foydalanilgan umumiy resurslar qiymatini milliy ishlab chiqarish hajmining qiymatiga bo'lish yo'li bilan hisoblash mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarishning ma'lum darajasidagi birlik xarajatlari milliy o'rtacha xarajatlarni ifodalaydi.
Milliy ishlab chiqarishning real hajmining narx darajasiga bog'liqligi yalpi taklif egri chizig'i deyiladi. U uchta segmentdan iborat:
1) gorizontal (yoki Keynscha), milliy mahsulot o'zgarganda va narx darajasi doimiy bo'lib qolsa;
2) vertikal (yoki klassik), milliy mahsulot "to'liq bandlik" darajasida doimiy bo'lib qolsa va narx darajasi o'zgarishi mumkin;
3) oraliq, milliy ishlab chiqarishning real hajmi ham, narxlar darajasi ham o'zgarganda.
101.Yalpi taklif egri chizig’i. Tayanch iboralar: gorizontal, oraliq, vertikal qismlari.
Qisqa muddatli davrda yalpi taklif egri chizig’ining ko’rinishi bir oz murakkabroq bo’lib, uchta kesmani o’z ichiga oladi.
Yotiq kesma. U ba’zida «keynscha» kesma deb ham atalib, iqtisodiyotning tanazzul yoki turg’unlik pallasidagi holatini aks ettiradi. Yotiq kesma milliy ishlab chiqarish potentsial hajmi (chizmadagi Yt nuqta)dan ancha kam bo’lgan ishlab chiqarishning real hajmi (chizmadagi Yi nuqtaga qadar bo’lgan hajm)ni o’z ichiga oladi. Ya’ni, bu oraliqda mamlakatdagi mavjud ko’plab ishlab chiqarish quwatlari, mashina, uskuna va ishchi kuchi ishlab chiqarishga jalb etilmaydi yoki ulardan to’liq foydalanilmaydi. Shunga ko’ra, mazkur resurslaming ishlab chiqarishga jalb etilishi narx darajasiga hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Bu oraliqda ishlab chiqarish real hajmi qisqarganda ham tovar va resurslar narxi eski darajada qoladi. Shunday qilib, yotiq kesmada narx darajasi o’zgarmagan holda milliy ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyati mavjud.
Oraliq kesma. Y va Yt nuqtalar orasidagi mazkur kesma milliy ishlab chiqarish real hajmining ko’payishi narx darajasining o’sishi bilan birga borishini ko’rsatadi. Bu ishlab chiqarishning to’liq quwat bilan ishlay boshlaganidan, korxonalarning ancha eski va kam samarali uskunalardan foydalana boshlaganligidan guvohlik beradi. Ishlab chiqarish hajmining kengayib borishi bilan qo’shimcha ishchi kuchi ham ishga jalb qilinadi. Shu barcha sabablarga ko’ra mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlar ortadi, korxonalar ishlab chiqarishining rentabelli bo’lishi uchun tovarlarga ancha yuqori narx belgilaydi. Shu sababli oraliq kesmada milliy mahsulot real hajmining ko’payishi narxlarning o’sishi bilan birga boradi.
Tik kesma. U ba’zida «klassik» kesma deb ham atalib, iqtisodiyot o’zining to’liq yoki tabiiy darajasiga erishganligini ko’rsatadi. Bunda iqtisodiyot ishlab chiqarish imkoniyatining shunday nuqtasida (chizmadagi Yt nuqta) joylashadiki, bunda qisqa muddatda ishlab chiqarish hajmini yanada kengaytirishga erishish mumkin emas. Iqtisodiyot to’liq quwat bilan ishlay boshlaganligi sababli narxning to’xtovsiz oshib borishi ham ishlab chiqarish real hajmining ko’payishiga olib kelmaydi. Qisqacha aytganda, bu kesma milliy ishlab chiqarish hajmi doimiy bo’lib qolishi, narx darajasi esa o’zgarishi mumkinligini ko’rsatadi.
102.Yalpi talab va yalpi taklif. Tayanch iboralar: yalpi talab tushunchasi va egri chizig’i, yalpi taklif tushunchasi va egri chizig’i, makroiqtisodiy muvozanat.
Yalpi talab (inglizcha: Aggregate demand) — iqtisodda yakunlangan mahsulotlar va xizmatlar uchun maʼlum bir paytda va narxda boʻlgan umumiy talab.[1] Yalpi talab barcha mumkin boʻlgan narx darajalarida sotib olinadigan mahsulotlar va xizmatlar qiytmatini belgilaydi.[2] Yalpi talab biror bir mamlakatning Yalpi ichki maxsulotga boʻlgan talabdir.
103.Iste’mol va jamg’armaning mazmuni. Tayanch iboralar: Iste’mol tushunchasi va uning egri chizig’i, jamg’arma tushunchasi va uning egri chizig’i.
Iste‘mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi
Milliy iqtisodiyotning yaratishdan hosil bo’lgan milliy daromad iste‘mol va jamg’arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste‘mol jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlaran foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste‘mol farqlanadi.
Unumli iste‘mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste‘mol qilinishini, ya‘ni ulardan ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonining anglatadi.
SHaxsiy iste‘mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro’y berib, bunda iste‘mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi. Iste‘mol jarayonida turli xil moddiy va ma‘naviy ne‘matlardan foydalaniladi. Iste‘mol yakka tartibda va jamoa bo’lib iste‘mol qilinadi va ularni farqi bo’ladi. Alohida shaxsning o’z ixtiyorida bo’lgan ne‘matlarni iste‘mol qilishi yakka tartibdagi iste‘molga, jamiyat a‘zolari turli guruhlarining ne‘matlardan birgalikda foydalanish jamoa bo’lib iste‘mol qilishni bildiradi.
104.Iste’mol va jamg’arma ko’rsatkichlari. Tayanch iboralar: iste’mol va jamg’armaga o’rtacha moyillik, iste’mol va jamg’armaga oxirgi moyillik.

105. Investisiya, uning turlari va hajmiga ta’sir etuvchi omillar. Tayanch iboralar: investisiya tushunchasi, moddiy, moliyaviy va intelektual investisiyalar, foyda normasi, xuquqiy me’yorlar.

106.Iqtisodiy o’sish va uning turlari. Tayanch iboralar: iqtisodiy o’sish tushunchasi, ekstensiv va intensiv iqtisodiy o’sish.
107.Iqtisodiy o’sishning mezonlari va ko’rsatkichlari. Tayanch iboralar: Fan texnika taraqqiyoti, iqtisodiy siyosat, aholi jon boshiga mahsulot, YaMM, YaIM, SMM.
108.Iqtisodiy o’sish omillar. Tayanch iboralar: Fan texnika taraqqiyoti, yalpi talab va yalpi taklif, samaradorlik.
109.Milliy boylik va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar. Tayanch iboralar: Tabiiy va ma’naviy boyliklar,milliy daromad, yaratilgan ne’matlar.
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg‘arilgan moddiy, nomoddiy va intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir.Milliy boylikning inson mehnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat shakliga ega bo‘lib, tarkibiy tuzilishi bo‘yicha qo‘yidagilarni o‘z ichiga oladi:
- ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- aylanma kapital (fondlar);
- tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi;
- moddiy zahiralar va ehtiyojlar;
- aholining uy, tomorqa va yordamchi xo‘jaligida jamg‘arilgan mol-mulk.
Moddiy-buyumlashgan boylik o‘sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning omili bo‘lib ishtirok etadi, uning shart-sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini tashkil qiladi. Tabiiy boylikning asosi tabiat mahsuli bo‘lib, uning vujudga kelishi tabiat qonunlari asosida ro‘y bersada, ulardan foydalanish jamiyat rivojiga ham bog‘liq bo‘ladi. Foydali qazilma boyliklar, o‘rmonlar, suv va yer resurslari tabiatan mavjud bo‘lsada, ishlab chiqarishda faol qatnashadi.
Tabiat in’omlari o‘zlarining dastlabki ko‘rinishida tabiiy boylik bo‘lib, shu holatida inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi. Buning ma’nosi shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun faqatgina potensial boylik hisoblanadi. Ular inson mehnatining ta’siri oqibatida real boylikka aylanadi.
Ma’naviy boylik – ashyoviy-buyum ko‘rinishiga ega bo‘lmagan nomoddiy qimmatliklardan va insoniyatning intellektual salohiyati natijalaridan iborat.

mehnat unumdorligining o‘sishi;

ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;

milliy daromadda jamg‘arish normasining ortishi.

110. Makroiqtisodiy muvozanatlik va uning turlari. Tayanch iboralar: makroiqtisodiy muvozanatlik tushunchasi,umumiy va xususiy muvozanatlik.
Makroiqtisodiy muvozanatlik
Jamiyat iqtisodiy
imkoniyatlari (iqtisodiy
resurslari)
Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanatlik- jamiyat ehtiyojlari va ishlab chiqarish natijalarining mos kelishlik darajasini ancha to‘liq ifodalaydi.
Xususiy muvozanatlik-ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi
aholining sotib olish layoqati va tovarlar taklifi o‘rtasidagi pul massasi va tovarlar miqdori o‘rtasidagi alohida bozorlarda
(tovarlar, resurslar,ishchi kuchi) talab va taklif o‘rtasidagi
davlat budjeti daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi jamiyat ehtiyojlari va ishlab chiqarish natijalari ayrim tomonlarining mos kelishlik darajasini ifodalaydi.
Makroiqtisodiy muvozanatlik turlari
111. Makroiqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. Tayanch iboralar: makroiqtisodiy mutanosiblik tushunchasi, umumiy, tarmoq ichidagi, tarmoqlararo va boshqa mutanosibliklar.
112. Iqtisodiy sikl va uning fazalari. Tayanch iboralar: iqtisodiy sikl tushunchasi, inqiroz, turg’unlik, jonlanish va yuksalish fazalari.
Iqtisodiy sikl deganda, odatda iqtisodiyot rivojlanishining bir holatidan boshlanib, birin ketin bir necha fazalarni bosib o‘tib, o‘zining dastlabki holatiga qaytib kelgunga qadar o‘tgan davr tushuniladi. Iqtisodiyotning rivojlanishidagi harakati bir sikl bilan to‘xtab qolmaydi, balki u to‘xtovsiz to‘lqinsimon harakat sifatida davom etadi. Sikli harakat iqtisodiy o‘zgarishning muhim omili, makroiqtisodiy muvozanat unsurlaridan biri bo‘lib, milliy xo‘jalik turli tarkibiy qismlarining amal qilishidagi notekislikni, uning rivojlanishidagi inqilobiy va tadrijiy bosqichlarning, iqtisodiy taraqqiyotning almashuvini aks ettiradi.
Odatda iqtisodiy siklning inqiroz, turg’unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib ko‘rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga o‘tish uchun sharoit yuzaga keladi.
Iqtisodiy siklning dastlabki fazasi inqirozdan boshlanib, u ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi (navbatdagi §ga qarang).
Inqirozdan keyin turg’unlik fazasi boshlanib, u nisbatan uzoqroq davom etadi. Bu fazada narxlarning pasayishi to‘xtab, ssuda foizlari pasayadi, tovar zahiralari barqarorlashadi. Biroq ishsizlikning yuqori darajasi saqlanib qoladi.Jonlanish fazasida ishsizlik darajasi bir oz qisqarib, ishlab chiqarish darajasi sekin-asta o‘sib boradi. Narxlar ham asta ko‘tarilib, ssuda foizi o‘sa boshlaydi. Iqtisodiyotning bandlik darajasining ortishi va foyda hajmining tezlik bilan o‘sishi jonlanish fazasining yuksalish bosqichiga o‘sib o‘tishiga imkoniyat yaratadi. Yangi sikl yuksalishning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi.

Yuksalish fazasida ishchi kuchiga bo‘lgan talabning kengayishi ishsizlikning birmuncha kamayishiga hamda ish haqining o‘sishiga olib keladiki, buning oqibatida iste’mol tovarlariga to‘lovga qodir talab kengayadi. Pirovard talabning oshishi, o‘z navbatida, iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga, bozorni kengaytirishga jadal turtki beradi. Raqobat va foyda ketidan quvish oqibatida nomutanosibliklarning to‘planib borishidan iborat zanjirli reaksiya tezlashadi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo‘lib qoladi.

113. Iqtisodiy inqiroz va uning turlari. Tayanch iboralar: iqtisodiy inqiroz tushunchasi, tarkibiy, agrar va moliyaviy inqirozlar.
Iqtisodiy inqiroz deb, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi.Tarkibiy inqirozlar. Iqtissodiyotdagi inqirozlardan bir ko’rinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarni ishlab chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi. Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo’ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, asosan, chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi.
Agrar inqirozlar. Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
Qishloq xo’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda zaxiralarining to’planishi;
Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi;
Fermerlarning ommaviy tarzda xonavayron bo’lishi, ular qarzlarining ortishi;
Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi;
Birinchi agrar inqiroz XIX asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o’rtasigacha davom etgan edi.
Moliyaviy inqiroz – bu davlat moliya mexanizmining tizimli buzilishi bo‘lib, bunda inflyasiya ko‘rsatkichining sezilarli darajada o‘sishi, qimmatli qog‘ozlar bahosining beqarorligi, byudjet daromadlarining uning xarajatlariga nisbatan keskin nomuvofiqligi, milliy pul birligining almashuv kursining beqarorligi va pasayishi, iqtisodiy subyektlar o‘rtasida to‘lovsizlik muammosining kuchayishi, kapitalning mamlakatdan tez sur’atlarda chiqib ketishi, muomaladagi pul massasining pul muomalasi qonuni talablariga mos kelmasligi kabilar kuzatiladi.
Moliyaviy inqiroz – fond bozori hajmining 20% dan ortiq kamayishi, banklararo kredit bozorida foiz stavkalarining ikki marta oshishi, milliy valyuta kursining 10% dan ortiq pasayishi holatidir1.
114.Ishchi kuchining ijtimoiy – iqtisodiy tavsifi. Tayanch iboralar: ishchi kuchi, ishchi kuchini takror ishlab chiqarish, ishchi kuchi iqtisodiy resurs sifatida.
Ishchi kuchi – bu insonning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisi bo‘lib, jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi hisoblanadi. Jamiyatning milliy mahsuloti hisobiga ishlab chiqarishning moddiy-ashyoviy omillarigina emas, balki shaxsiy omili, ya’ni ishchi kuchi ham takror ishlab chiqariladi.
Ishchi kuchini takror hosil qilish yoki uni takror ishlab chiqarish deganda eng avvalo o‘zining aqliy va jismoniy kuch-quvvatini ishlatib, charchagan ishchining qobiliyatini qayta tiklashi, ya’ni uning ovqatlanishi, kiyinishi, dam olishi va madaniy hordiq chiqarishi tushuniladi. Bu esa ishchi uchun oila, uy-joy va boshqa shart-sharoitlar yaratilishi bilan bog’liqdir. Bundan tashqari ishchi va xizmatchilarning hozirgi avlodi ma’lum vaqt o‘tishi bilan qariydi. Ularning o‘rinlarini bosadigan o‘rinbosarlar ham tayyorlanishi lozim bo‘ladi. Buning uchun esa ishchining oilasi, bola-chaqasi bo‘lishi lozim, ularning o‘sib-ulg’ayishi, o‘qishi, zamon talabiga javob beradigan ishchi kuchi sifatida kamol topishi uchun ham shart-sharoit bo‘lishi zarur.Ishchi kuchi resurslarining faol va potensial qismi farqlanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘lgan shaxslar ishchi kuchi resurslarining faol qismi hisoblansa, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o‘qiyotganlar va vaqtinchalik uy xo‘jaligida band bo‘lganlar potensial qismi hisoblanadi.
115. Ishsizlik darajasi va uning turlari. Tayanch iboralar: tabiiy ishsizlik, davriy ishsizlik, friksion ishsizlik, yashirin ishsizlik.
116.Ishchi kuchi bozori. Tayanch iboralar: ochiq (qonuniy) va yashirin (noqonuniy) bozor, ishchi kuchiga talab va taklif, ish haki, mehnat birjasi.
117.Ouken qonuni. Tayanch iboralar:ishsizlikning haqiqiy va tabiiy darajalari, yalpi ichki mahsulot.
118.Moliyaning mohiyati va vazifalari. Tayanch iboralar: moliya tushunchasi, taqsimlash, rag’batlantirish, jamg’arish va axborot.
119. Moliya tizimi va uning tarkibiy qismlari. Tayanch iboralar: moliya tizimi tushunchasi, davlat byudjeti, ijtimoiy ta’minot muassasalari, sug’urta idoralari va boshqalar.
120.Davlat byudjeti va uning tarkibi. Tayanch iboralar: xarajatlar va daromadlar qismi, soliqlar, to’lovlar, ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlar.
121.Oila byudjeti. Tayanch iboralar: oila daromadlari va xarajatlari.
122.Byudjet taqchilligi va uni bartaraf qilish yo’llari. Tayanch iboralar: xarajatlarning daromadlardan ortib ketishi, soliq tizimidagi o’zgarishlar, byudjet tarkibini o’zgartirish.
123.Soliqlar, ularning vazifalari va turlari. Tayanch iboralar: to’g’ri va egri soliqlar, tartibga solish, byudjetni to’ldirish, soliq imtiyozlari.
124.Soliq solish modeli, Laffer egri chizig’i. Tayanch iboralar: Soliq, soliq stavkasi, soliq chegaralari, soliq turlari, soliq tizimining adolatliligi.
125.Davlatning moliyaviy siyosati. Tayanch iboralar: moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash, moliyalashtirish.
126.Pul muomalasi va uning qonuni. Tayanch iboralar: tovar va xizmatlarning o’rtacha narxi va miqdori, pul aylanish tezligi.
127.O’zbekistonda pul tizimi. Tayanch iboralar: pul birligi, pul emissiyasi, pul shakllari. Narx masshtabi, pul tizimi institutlari.
128.Inflyasiya, uning sabablari va turlari. Tayanch iboralar: pulning qadrsizlanishi, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori, o’rmalovchi, suzib yuruvchi va gipperinflyasiya.
129.Kredit tushunchasi va uning turlari. Tayanch iboralar: foiz, bank krediti, iste’mol krediti, davlat krediti, tadbirkorlik krediti.
130.Kreditning roli va tamoyillari. Tayanch iboralar: ta’minlanganlik, qaytarishlilik, muddatlilik, foiz olish, maqsadli foydalanish.
131.O’zbekistonda bank tizimi. Tayanch iboralar: davlat va tijorat banklari, banklarning turlari va asosiy vazifalari.
132. Markaziy bank va unig vazifalari. Tayanch iboralar: pul-kredit siyosatini amalga oshirish, nazorat, kredit berish, valyutalarni ayirboshlash va boshqalar.
133.Iqtisodiyotni tartibga solishning mohiyati, zarurligi va maqsadlari. Tayanch iboralar: iqtisodiy siyosat, Iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmlari, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi.
134. Iqtisodiyotni tartibga solishning usullari va vositalari. Tayanch iboralar: bevosita va bilvosita usul, bozor mexanizmi, soliq, kredit va boshqalar.
135.Davlatning iqtisodiy roli. Tayanch iboralar: iqtisodiyotning o’zgaruvchanligi, iqtisodiyotni tartibga solish zarurligi, Iqtisodiyotga davlatning aralashuvi.
136.Aholi daromadlari, uning turlari va shakllanish manba’lari. Tayanch iboralar: nominal va real daromadlar, ish xaqi, tadbirkorlik faoliyati, nafaqa, stipendiya, mukofot.
137.Aholi turmush darajasini va uning ko’rsatkichlari. Tayanch iboralar: YaIM va YaMM ning aholi boshiga ulushi, iste’molchilik savati, aholi daromadlari, inflyasiya.
138.Daromadlar tengsizligi va ularning sabablari. Tayanch iboralar: imkoniyatlar, bilim va qobiliyat darajalarining tengsizligi, turli faoliyat bilan shug’ullanish, iqtisodiyotdagi tarkibiy va tizimiy o’zgarishlar.
139.Aholini ijtimoiy himoyalash tizimi. Tayanch iboralar: tabakalashtirilgan solik solish, tovon to’lash siyosati, ishsizlik bo’yicha nafaqalar, xayr ehson dasturlari.
140.Jaxon xo’jaligi va uning rivojlanishi. Tayanch iboralar: xalqaro savdo, jaxon bozori, jaxon xo’jaligi tizimi.
141. Jaxon xo’jaligining globallashuvi va uning yo’nalishlari. Tayanch iboralar: globallashuv tushunchasi, mulkchilik, kooperasiya, mehnat taqsimoti va xalqaro iqtisodiy tashkilotlar.
142. Jaxon xo’jaligi globallashuvining ziddiyatli tomonlari. Tayanch iboralar: iqtisodiy rivojlanishning bir tekis bormasligi, boy va qashshoq mamlakatlar o’rtasidagi farqning kuchayishi, ekologik halokat va aholi sonining o’zgarishi.
143. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakllari. Tayanch iboralar: xalqaro savdo, kapital xarakati, ishchi ukchi migrasiyasi va valyuta-kredit munosabatlari.
144. Xalqaro iqtisodiy integrasiya va uning shakllari. Tayanch iboralar: xalqaro iqtisodiy integrasiya tushunchasi, erkin savdo xududlari, bojxona ittifoqi, to’lov ittifoqi, umumiy bozor, iqtisodiy va valyuta ittifoqi.
145.O’zbkistonning jaxon xamjamiyatiga integrasiyalashuvi. Tayanch iboralar: qo’shma korxonalar yaratish, xalkaro tashkilotlarga a’zo bo’lish, eksport, import tizimi, valyuta konvertasiyasi, xalkaro iqtisodiy munosabatalar.
146. Xalqaro savdo va uning ko’rsatkichlari. Tayanch iboralar: eksport,import, reeksport, reimport va tashqi savdo aylanmasi.
147. To’lov balansi va uning tuzilishi. Tayanch iboralar: to’lov balansi tushunchasi, joriy operasiyalar hisobi, kapital xarakati hisobi va rasmiy zaxiralarning o’zgarishi.
148. Xalqaro valyuta tizimi va uning unsurlari. Tayanch iboralar: xalqaro valyuta tizimi tushunchasi, xalqaro to’lov vositalari, valyuta kurslarini belgilash, xalqaro valyuta bozori.
149. Jaxon valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari. Tayanch iboralar: oltin standart, oltin devizli va suzib yuruvchi valyuta tizim lari
150.Valyuta bozori va valyuta kurslari. Tayanch iboralar: valyuta almashuvi, jamg’arma birjalari, nominal va real kurslar