|
Logografik (so‘z yozaman) Yozuvning biroz mukammallashgan formasi ieroglifik Yozuvdir (muqaddas Yozuv). Bu Yozuv qadimgi Arabistonga, hozirgi Xitoyga xosdir. Xitoy tilining to‘liq lug’atlarida qirq mingga yaqin ierogliflar qayd qilingan. Hozirgi zamon matnlarida esa 2-5 ming atrofida ierogliflar qo‘llanadi.
Xitoy Yozuvi dunyodagi noyob Yozuvlardan biri bo‘lib, hozirgi zamon kishisi foydalanadigan Yozuvlar orasida eng qadimiysidir (miloddan avvalgi XII asr). Qadimgi Misr ierogliflariga va SHumer mixxatiga tengdosh bo‘lgan bu Yozuv o‘ziga xos taraqqiyot yo‘liga ega bo‘lganligi uchun ham shu paytga qadar saqlanib kelmoqda. Har bir ieroglif alohida bir so‘zni bildiradi. So‘zlar qanday ohangda talaffuz etilishiga qarab, mutlaqo boshqa-boshqa ma`noni bildiradi. So‘zlar past, balandlashib boruvchi, baland ohangga qarab uch xil ma`noni ifodalaydi.
Yozuvning ommaviylashuvi uchun uni, albatta, osonlashtirish, soddalashtirish va qulaylashtirish kerak edi. Uning soddalashish jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga osha boshladi:
-yangi tushunchalarni mavjud logogrammalar yoki ierogliflar kombinatsiyasi orqali ifodalash. Mas., xitoy Yozuvida: ko‘z yoshi tushunchasi- ko‘z va suv ramzi ifodasi. Unumsiz rivojlandi;
-logogrammalarni o‘zak sifatida qoldirib, grammatik ma`nolar uchun yangi logogrammalar o‘ylab topish;
-fonografik Yozuvga o‘tish.
Yozuvni soddalashtirishning eng unumli va progressiv usuli fonografik Yozuvga o‘tish bo‘ldi.
Fonogrfik Yozuv.
Ayrim Yozuvlar,masalan, piktogramma, sillabogramma (bo‘g’in Yozuv) va ideogrammalar (shartli belgi, simvol) evolyutsiyasi natijasida harflar paydo bo‘ldi Yozuv taraqqiyotida harf-Yozuv davri boshlandi. Hozirgi vaqtda jahon aholisining taxminan to‘rtdan uch qismi mana shu Yozuvdan foydalanadi. Harf tovush Yozuvi hozirgi vaqtda, asosan, yirik to‘rt xil Yozuv sistemasidan iborat. Lotin Yozuvi asosidagi Yozuvdan jahon aholisining 30%, slaviyan-krillitsa Yozuvidan 10%, arab Yozuvidan 10%, hind Yozuvidan 20% aholi foydalanadi.
Fonografik Yozuv ko‘p ko‘rinishlarga ega. Ular quyidagilardan iborat:
1. Sillabik yoki bo‘g’in Yozuvi. Bu Yozuv qo‘shma so‘zlarni mayda qismlarga bo‘lish usuli bilan paydo bo‘ldi. Mayda qismlar bo‘g’inlarga to‘g’ri keladi. U yoki bu so‘zni yozish lozim bo‘lsa, ana shu bo‘g’inlarni bir-biriga qo‘shish usuli bilan tuzishar edi. Bu Yozuvga qadimgi hind Yozuvi devanagari yaxshi misol bo‘la oladi. Bo‘g’inlarning soni turli tillarda turlicha bo‘lgan. Masalan, Kipr orolidagi qadimgi grek tilida 65ta bo‘g’in birligi, Gvineya orolidagi vaylar tilida 226ta bo‘g’in birligi bo‘lgan.
2. So‘z shakllarini fonetik birliklar – tovushlar orqali ifodalash. Dastlabki alifbeli Yozuv Nil daryosi vodiysiga bostirib kelgan giksoslar tarafidan yaratilgan. Giksoslar misrliklarning atoqli ismlarini yozishdagi tajribasidan foydalanganlar: ular Misr ieroglifik Yozuvlaridan yigirmatasini olib, shular orqali o‘z tilining unli va undosh tovushlarini ifodalaydigan alifbeni yaratganlar. Alifbe so‘zi giksoscha alif – ho‘kiz, be < bet – uy demakdir.
Eramizdan bir yarim ming yil ilgari giksoslar alifbesini finikilar o‘zgartirib, o‘z tilining tovushlariga moslashtirib olganlar. Dunyodagi ko‘p tillarning fonetik Yozuvlari finikilarning Yozuvi asosida vujudga kelgan. Keyinchalik finikilarning bu alifbosi uch tarmoqqa bo‘linib rivojlandi: 1. Oromey – suriya tarmog’i, u SHarqqa qarab tarqalgan. 2. Janubiy Arabiston tarmog’i, u Janubga tomon tarqalgan. 3. YUnon-evropa tarmog’i, u G’arbga qarab tarqalgan.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga nazar tashlar ekanmiz, ularning bevosita qadim oromey Yozuvi ta`sirida shakllanib, rivoj topganligining guvohi bo‘lamiz.
Miloddan avvalgi V-IV yuz yilliklar va milodning boshlarida oromey xati takomillashib, uning negizida birin-ketin arab, parfeniy, boxtariy, avesto, turk-run, xorazmiy, sug’d, uyg’ur alifbelari shakllangan.
Dunyo mamlakatlari ichida Misr qadimgi tarixga ega. Misr Yozuvi miloddan avvalgi IV ming yillikning ikkinchi yarmida yaratilgandir. Keyinchalik u batamom unutildi.
Jahon madaniyati uchun eng muhim ahamiyatga molik bo‘lgan hodisa 1799 yil 2 avgustda sodir bo‘lgan. SHu kuni frantsuzlar inglizlarning dengiz tomondan bo‘layotgan hujumini daf etib, sohilni qo‘lda saqlab turganlar. Rozettadan etti kilometr naridagi qadimiy Rashid qal`asini himoya qilayotgan askarlar xandaq qazayotib Yozuvlar bitilgan qop-qora tosh topib oladilar (uni Rozetta toshi deb atashadi). Kattaligi stol taxtasicha keladigan bu toshdagi Yozuvlar uch (misr, suriya, yunon) tilda o‘n to‘rt satrlik Yozuv qolgan. Bu Yozuv ko‘p asrlar mobaynida jumboq bo‘lib keldi.
Rozetta toshi topilgandan so‘ng ierogliflar jumbog’ini echishga bo‘lgan ishtiyoq yanada kuchayib ketdi. Ana shu toshlarni o‘rganishga A.Kirxer, S.de Sasi, D.Okerblad, T.YUng kabilar kirishganlar. Ierogliflarning ieratik va demotik turlari haqida dastlabki ma`lumot berganlar, lekin oxiriga etkazmaganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
