3. Golovin jadvali orqali ko`rish o`tkirligini aniqlash. Perimetr asbobi yordamida ko`rish maydonini aniqlash

Amaliy topshiriq
1. Tibbiyot bolg`achasi yordamida ko`z qovoqlarini yumib – ochish refleksi, tizza refleksi, axilli refleksi, ikki boshli muskul reflekslarini hosil qilish, refleks yoyini analiz qilish.
2. Jismoniy mashqni qon aylanishga ta`sirini aniqlash,tekshiriluvchining pul’si, qon bosimi, nafas soni, o`pkaning tiriklik sig`imini o`lchashni o`rganish.
3. Golovin jadvali orqali ko`rish o`tkirligini aniqlash. Perimetr asbobi yordamida ko`rish maydonini aniqlash.
4. O`quv muassasalarining o`quv xonalari, ustaxonalar va sport zallari va ularning jihozlanishini gigiyenik baholash. parta turlari, nomerlarini aniqlash, bolalarni partada to`g`ri o`tirishni, sinf doskasini, sport va ustaxona anjomlarini gigiyenik baholash.
5. Ekologiya kursi, maqsadi, vazifasi, tuzilmasi va tarixi. Suv muhiti omillariga organizmlarning moslashishi. Tuproq muhiti omillariga organizmlarning moslashishi.

1. Yosh fiziologiyasi va gigiena organizmning individual rivojlanish jarayonida funksiyalar evolyutsiyasini kuzatib fiziologik jarayonlarni o'zaro munosabatlari va ular o'rtasida bog'lanish subablarini aniqlab beradi. Shu bilan birga yuksak darajada tuzilgan materiya, ya'ni bosh miya po'stlog'ining organlar va umuman butun organizm faoliyatida Yetakchi ro'l o'ynashini tushunib olishga yordam beradi.Yosh fiziologiyasi va gigiyena fani barcha bakalavriat yo'nalishlari bo'yicha ta'lim olayotgan talabalarga mo'ljallangan bo'lib, o`quv rejasiga muvofiq o'qitiladi. Dasturni amalga oshirish o'rta umumta'lim maktabi, litsey va kolledjlarda o'qitiladigan biologiya, genetika, ekologiya, odam va uning salomatligi fanlaridan umumiy bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishlikni talab etadi. talabalarga odam organizmini tuzilishi, organlarni ontogenez davomida takomilashishini, a'zolarning flziologiyasini. yoshlar organizmining o'sish va rivojlanishiga ta'sir qiladigan omillar va patologik o'zgarishlarni o'rgatishdan iborat. Bu fanlarni o'qitish davomida talabalar organlar sistemasi ularning tuzilishi, fiziologiyasi va kasalliklarni oldini olish maqsadida gigiyenasi to'g'risida bilimga ega bo'ladilar.

2. Nafas olish organlarining evolyusion tarakqiyoti million-million yillarni uz ichiga oladi. Dastlab yukrri bosk_ich hayvonlar xam jabra ichaq traxeya bilan upkalari yaxshi rivojlanmaganligi uchun kuptimcha nafas olish organlari vujudga kelgan. Suvda va kurukda yashovchilarning vakili baqa upka pa teri ork_ali nafas olishini ahamiyati katta. Baqa ajdodi panja qanotli baliq bulib, jabra orkali nafas olgan, bunday nafas olishni tuxum ^ujayradan chikg^an baqaning lichinkasida kurish mumkin. 300-400 mln, yillar oldin ^urgochilik munosabati bila!1 haivonlar turlicha moslashishdi. Organlar shakli, vazifasi yoki murakkablashiщi sodir buladi, ^rgskasi haet uchun kurash bulib ikki yuno'\ishda kotadi. Suvda va kurukda yashovchilar,xamda butunlay ^uru^likka moslashgailar. Sut emizuvchilar xatto k;ushlar xam ugtka orkali nafas olshpga utgai. Iafas olish orgaiizmga kislorod kirishi va karbonat angidridning chi^ib ketishida-n iborat. Kislorodni uggkadan tuk;imalarga, karbonat angidridni tu^kmalardan upkaga 1^on tashib beradi. Odam va goksak xayvonlarda nafas k;uyidagi protsesslarni uz ichiga oladi.

1. 
   tashk;i nafas oliig yeki upka orkali nafas olish- organizm bilai tevarak muxit urtasida upka orqali gazlar almashinuvi shunday nom byalan ataladi;
   
2. 
   ichki yeki tukimalar orkdli nafas olish – xujayralavrda ruy beradigan protsesslarni uz ichiga oladi;
   
3. 
   krgshing gazlarni tashishi, ya’ni (S°n orkali upkadan tu^imalar!'a kislorod va tukimalardan upkaga karbonat angidrid gazi yetib borishi.
   

Mormal xolda odam burnidan pafas olishni tavsiya kuradi, masalan, tumov bulishi tufayli burundan nafas olish ^iyinlashgandagina ogzidap xam nafas oladi. Burundan iafas olish organizm uchun katta axamiyatga ega. Xavo burundan utar ekan, burunning shilliq pardasida k^on tomirlari bulganidan iliydi. Bundan taiщari, havo bilan birga kirgan chang zarralari burunda ushlanib koladi. Burun shilliq gtardasining xilpillovchi tukli epiteliysi va burunning ilon izi yul.l.ari havoning shu tarika tozalanishiga yordam beradi. X^avo burundan -burun-halkumga, ikildok^a
Tovush paychalari havo bosimi orqali tebranadi.Turli xil to’siglarga uchraganda tovush paychalari o’zgaradi. Bosimni o’zgarishi (tovush paychalarini tempi ochiq yoki yopiq holatiga bog’liq ). Ovoz hosil bo’lishida tanglay, til, tish, va lab kiradi.Kuchli havo zarbi chastotali to’lqinni tebrantiradi.Halqum, og’iz bo’shlig’i, burun va juft sinuslar rezanatorlik funksiyasini bajaradi.
Y esa traxeyaga. utadi, .Keyin .traxeya, kukrak .bushligining. ichida bronxlarga bulinadi, bronxlar esa, maydarov; shoxchalarga va nixoyat ent mayda naychau\arga, ya’ni bronxiolalarga bulinadi, buu\ar esa upka pufakchalari yoki " alveolalarga bulinadi. Traxeya va bronxlar xilpillovchi tukli epiteliy bilan qollavgan, bu epiteliy tuklari ogiz budshshgiga qarab tebranma ^arakat qiladi, Nafas yullarini krplayditan shillik parda shu tarifa shilimshikshgag tashkariga chsh^ishiga, shilimshiq bilan birga z^avo yullariga kirib dolgan chang zarralarining ham chidib ketipshga yordam beradi. Alveolalar -nafas yullarining x'azlar almashinadigan qismidir. Nafas olish (inspiratsiya) jarayoni kukrak bushligining vertikal, saggital frontal yunalishlarida kengayishi tuf a ili yuzaga keladi. ]^ovurgalar kutarilishi va diafragmani nastga tushishi natijasida kukrak bushligi kengayadi. Tash^i dovurgalararo va togaylararo muskullarning t^is^arishidan k;ovurgalar yukrriga kutariladi, birmuncha grrizontal xolatngi egallaydi. Tush suyagining pastki uchi oldinga yunaladi. Nafas siqli: iafas olish, nafas chiqarish va nafas pauzasidan iborat. Katta kishilarda nafas olish 0,9-4,7 seq, nafas chi^arish -1.2-6 sekund. Vir miiutda 12-18 marta nafas olinadi. Nafas darakati tez va chu^ur bulsa upkaga shuncha kup kislorod kiradi. Siyrak va yuzaki nafas olishda dujayra va tuqimalarda kislorodga tapkislik seziladi.
Odam tinch turganda 500 ml (300 dan 600 gacha) davoni nafasga oladi va chiqaradi: xavoning bu dajmi nafas ^avosi deb ataladi. Odam 500 ml nafas z^avosining ustiga yana qushimcha 1500 ml chamasi havo olishi mumkin {^ushyamcha xavo), shuningdek tinch nafas chiqariщdan sung yana 1500 ml z^avoni nafasdan chiqara oladi (rezerv davo). Keltirilgan raqamlar urta oshdagi normal erkaklar uchun urtacha sonlardir. Bu ra^amlardan k>finib turibdiki, tinch pafas olish va chiqarish pay gida kukrak bushligi maksimumgacha ksngaymaydi va bujmaymaydi. Zarur bulganda nafas x;arakatlarining ^ajmi nafas chiqarish tomoniga dam, nafas olish tomoniga xam uzgara oladi, tu tufayli u'^pka1'^a kiradigan ^avo x;ajmya oshadi
Qonning gazlarni tashishi. Organizmning ^amma dujayralari kislorodni iste’mol ^iladi va karbonat angidrid gazini dosil qiladi. Kon kislorodni tu^imalarga olib keladi va ulardan karbonat angidrid gazini olib ketadi. Dar qanday gaz uziiing parsial bosimi kattaligiga karab suyuklikka utadi. Alveolyar davodagi gazlar parsial bosimini disoblashda uning suv buglari bilan tuyinganligini disobga olinadi 47 mm su. tashkil etadi. Kislorod uchun 102 mm su., karbonat angidrid gazi uchun 40 mm s.u.ga tent. Gazlar ning tapщi muditdan suyuklikka yoki suyuqlikdan mudit)-a . xarakati . ularnыng. .parsial. bosimp urtasidagi far^y tufayli buladi. Gaz yukori bosimdan nast bosim muditiga diffuziyalanadi. Kislorod tashqi muditdan alveolyar davoga, sungra katta va kichik kon ailanщyi doiralariga va organizm xujayralariga utadi. KielorodYiyg porsial bosimi atmosfera x;avosidan yu^oridir 158 mm su., alveolyar zavoda 108-PO mm, upkaga keluvchi vena konida 40 mm su. Katta kon aylanish doirasidagi arterial krnda kislorodnyng tarangligi 102-104 mm, tuqimaaro suyuklikda 40 ml s.u., tuk_imalarda 20 mm su.
Karbonat angidrid gaziiing eng yukrri tarangligi tuqimalarda 60 mm. Su., venoz krnida 46 mm,, alveolyar havoda esa 0,3 va atmosfera xavosida 0,3 mm s.u. buladi. Tirik organizmda kislorod bilan karbonat angidrid gaziыing harakat bosqichlarida hech qachon parsial farkipi tenglashishi sodir bulmaydi. Gazlar parsial farkini tuqimalarda uzluksiz oksidlanshp protsessi sak^lab turadi. Kislorod qonda s|^)izikaviy erigan holda va gemoglobin bilan birikkan >;olatda buladi. Arterial krnda 19 ^ajm kislorodnyng faqat 0,3 foizi plazmada erigan z;olda qolgani gemoglobinga kimyoviy birikaan. 1 gr gemoglobin 1,34 ml kislorodni biriktiradi. Qon uz tarkibida urtacha 140 g/l gemoglobinni tutadi. Kislorodni tarangligi nolga teng bulganida krnda oksigemoglobin bulmaydi kislorodыi tarangligi kam bulganida oksigemoglobin tez ^osil buladi. Gemoglobinning maksimal mikdori 45-80 foizda kislorod bilan uni tarangligi 26-46 mm s.u. da boglanadi.
Nafasning boshkarilishi Mafas markazi nerv sistemasining turli bulimlarida joylashgan, nafas muskullarining kelipgib ritmik ravishda qiskarilishini ta’minlayditan va tashki muhitning,xamda organizm ichki mu^itining uzgaruvchan sharoitiga nafasni moslashtiradigan nerv xujayralari yigindisi nafas markazi deb ataladi, Nerv x^ulsayralarining ba’zi gurux;lari nafas muskullarining ritmik faoliyati uchun goyat zar'ur. Ular tor ma’nodagi nafas marka zini tashkil k;ilib, uzupchoq miyaning retikulyar formatsiyasida joylagagan, Ana shu xujayralar funksiyasinint buziliщi iatijasida nafas muskullari falajlshshb tuxtab t^oladi. Uzupchoq miyada nafas markazi orqa miyaning kulrapg moddasining oldingi shoxlarida joylashgan ba nafas muskullarini innervatsiyalaydigagg motoneyronlarga impulslar yuboradi. 3-4 b5'yin segmentlarining oldingi shoxlarida joylashgan motoneironlarning usiqlaridan diafragmal nervlardan ^osil buladi. Orqa miya kukrak bulimining oldingi shoxlarida joylashgan motoneironlarning usi^laridan ^ovurgaaro nervlar e^osil buladi, budar qovurgaaro muskullarni innsrvatsiyalaydi, Orkd miya kukrak va buyin ssgmentlari orasidan kesilgapda k;ovurgalar yerdamida nafas olishning tuxtashi, diafragma yordamida nafas olish esa saklanib qolishi, shundan tuptunarli, chunki diafragma nervining harakatlantiruvch.i. . yadrosi. . or^a. miyaning .kesilgan joyidan yukorida bulnb, nafas markazi bilan diafragma urtasidagi boglanishni saklab " turadi. Orka- miya uzunchoq ustidan kesilsa, nafas olish tuxtaydi va organizm bugilishdan, xalok buladi. irok orka miya bui day kesilganda burun va hik_ildok_ning bevosita uzupchoq miyadan chik;adigan nervlari bilan innerpatsiyalapuvchi yordamchi nafas muskullari ^is^arishii bir necha vakt davom ettirib turadi. Nafas boshqarilishida bosh miya katta yarishparlari va pusglogining roli muhim, shu tufayli odam suzlash ganda, ashula aytganda, sportda va odam pin g ms^nat faoliyatida iafas xarakatlari tegishlicha moslashadi. -Fredirik tajribasi Ye^ondagi O₂ va SO₂ tarangligi uzgar ganda nafas iarkazining faoliyati uzgarishivi kursatadi. Nafas markazi faoliyatining bopщarilishida ^ondagi karbonat angidrsy, tarangligini uzgarishi aynin,sa muz(Im rol uypaydi. Qondagi karbonat angidrid tarangligi ortganda nafas markazi kuztlib, utisa ventilyatsiyasi kupayadi, ^ondagi SO₂ tarangligi pasayganda esa nafas markazining faolinti susayib, uaka ventilyatsiyasi kamayadi.Bosh miya katga yarimi1₍1[)u\ari iuetlogining nafasga ta’siri, mna shu bilan isbot etiladiki, gishyutik uyk;uda yotgan kishini guyo ogir jismoniy ish ^ilayotirsan deb ishontirilsa, odam jismonan batamom tinch e^olatda ekanligiga karamay, nafasi kuchayadi va gaz almashinuvi oshadi.
3. 1.Mashg’ulot maqsadi: : Koʻrish oʻtkirligi va koʻrish maydonini aniqlash. Golovin jadvali orqali koʻrish oʻtkirligini aniqlash. Perimetr asbobi yordamida koʻrish maydonini aniqlash.