3. чориев, Ш. Шайдуллаев, Т. Аннаев


Узбекистан ^удудидаги ёдгорликларда ^адимги ёзувнинг пайдо булиши ва унинг гаркалиши буйича маълумот (Бактрия - Тохаристон мисолида)



Download 0,68 Mb.
bet27/31
Sana02.03.2022
Hajmi0,68 Mb.
#477856
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   31
Bog'liq
Z Choriyev, Sh Shaydullayev, T Annayev O\'zbekiston hududida yozuvning

Узбекистан ^удудидаги ёдгорликларда ^адимги ёзувнинг пайдо
булиши ва унинг гаркалиши буйича маълумот
(Бактрия - Тохаристон мисолида)




Ёзув тури

Даври, санаси

Ёзув топипан ёдгорлик

Сони

Тар^алиш географиней

1

Пикто­графии белги

Бронза даври (Мил.ав. Шминг йиллик охири)

Сополли- тепа

21 та

Месонатамия Хиндистон Эрон Шимолий Афгонистон Жанубий Туркманистон

2

Пикто­график белги

Бронза даври (Мил.ав.
Пминг йиллии охири)

Жар^у- тон

47 та

Месопатамия Хиндистон Эрон Шимолий Афгонистон Жанубий Туонманистон

3

Пикто­графии ёзув

Или темир даври (Мил.ав.
I минг йиллик боши)

Боз

1 та

Миер

4

Оромий ёзуви

Мил.ав. VI—IV асрлар

Катта «Ойбуйир- >(алъа, «Амударё хазинаси»

2 та

Арабистон Эрон Кавказ Урта Осиё

5

К^адимги Бактрия ёзуви

Мил.ав.
VIII асрлар

Кампир- тепа, KJo- ратепа, Фаёзтепа, Зартепа, Мирза- ^ултепа, Айритом Занггепа

17 та

Шимолий Афгонистон Шимолий Туркменис­тан Жанубий Тожикис- тон

6

Кадимги ^инд ёзу­ви (кхарош- т^и, брахма)

Милодий I аср

Эски Тер- миз, Дал- варзинтепа, Фаёзтепа, Зангтепа

150 дан ОШИК

Будда дини тар^алган барча худуд- ларда

7

^адимги туркий ёзуви

Милодий VII аср

Кофир- ^алъа

1 та

Олтой, Си- бир, К^озогис- тон ва Урта Осиё


66


www.ziyouz.com kutubxonasi




Македониялик Искандар юришларидан сунг унинг им- перияси урнида шаклланган Салавкийлар, Юнон-Ба^трия каби эллин давлатлари ^укмронлигида оромий хати билан бирга грек ёзуви ^ам ^улланилган.
Урта Осиё ^удудида Канг, Кушон подшолиги каби мус- та^ил давлатларнинг вужудга келиши арафасида ва ундан сунг ^ам оромий тили ва ёзувининг парфия, сугд, хоразм тиллари билан узвий боглицлиги ва ало^адорлиги жараёни- нинг кучайганлигининг гуво^и булдик.
Бактрия ёзувининг ривожланишида, ю^орида таъкидла- ганимиздек, оромий ёзувининг урни му^им булиб, милод­дан аввалги II асрда оромий-ба^трия ёзуви юзага келган. Шундай булса-да, Юнон-Ба^трия подшолиги ёзувида грек алифбосининг таъсири кучлилиги кузатилди.
Узбекистан тарихида ^адимги тил ва ёзувнинг тара^иё- тида, колаверса, бутун бир Марказий Осиё халклари и^ти- содий ва маданий тараккиётида Кушон подшолиги даври (милоддан аввалги I — милодий III асрлар) ало^ида урин тутган. Кушон подшолигига асос солган ^абилаларнинг кат- та гуру^и тарихий манбаларда юечжи(тохар)лар деб ном- ланган. Бу йирик ^абилалар уюшмасининг илк ватани, ёзма манбаларга кура, ^озирги Хитой Хал^ республикасининг Ганьсу улкаси ^исобланган. Милоддан аввалги II асрнинг туртинчи чорагида бу ^абилалар иттифо^и Урта Осиёнинг жанубий худудлари томон юриш ^илиб, македониялик Ис­кандар меросхурлари бош^арган Юнон-Ба^трия давлати- нинг ^укмронлигига бардам берган.
Кушон давлатининг илк шаклланиш бос^ичида (милод­дан аввалги I — милодий I асрлар) Бактрия улкасида пайдо булган хатлар сирасига ^адимги ^инд ёзувлари ^исоблан- ган брахма ва кхарошт^илар ^ам киради. Бу турдаги ёзув- ларнинг Оке (Амударё)дан шимолдаги х.удудларда пайдо булиши Бактрия, яъни Сурхон во^асига буддизмнинг ки- риб келиши билан богли^.
Урта Осиёда энг ^адимги будда ибодатхоналари илк бора Тармита (Термиз)да бунёд этилган. Энг ^адимги буддавийлик ибодатхонаси Фаёзтепа урнида булган. Археология фанининг
67


www.ziyouz.com kutubxonasi




янги маълумотларига кура, Фаёзтепа урнидаги ибодатхонага милоддан аввалги I милодий ва I асрлар оралигида асос солин- ган. Кушон подшолиги цукмронлиги даврида Сурхон вохаси, яъни Шимоли-Барбий Бактрияда бирин-кетин бир цанча буд- давийлик ибодатхоналарига асос солинган. Булар: Эски Тер- миз ёдгорлигидаги умумий майдони 7 гектардан ортиц Кора- тепа буддавийлик идобатхоналари мажмуи, шацар ташцари- сидаги Зурмола ва воцанинг Кушон даври марказлари — Зар- тепа, Айритом ва Далварзинтепа ибодатхоналаридир.
Брахма ва кхароштци ёзувларида битилган хатларни ва умуман, буддавийлик матнларини бацтриялик будда- вий коцинлар чуцур узлаштиришга эришганлар. Бу жара- ён, айницса, Кушон подшолиги даврида яццол сезилади. Оцибатда Тармита (Термиз) ва умуман, Бацтрия-Тохари- стон улкасидан буддавийликни Хитой ва Узоц Шарц мам- лакатларига ёйилишида муцим урин тутган таницли тар- гиботчилар етишиб чиццан.
Милодий 383 йилдан бошлаб Бактрия ёзма манбаларда Тохаристон деб юритила бошлаган. V асрда Тохаристонда ва шунингдек, Урта Осиёнинг катта бир цисмида уз цукм- ронлигини урнатган эфталитларнинг расмий ёзуви, Афро- сиёб суратларидаги маълумотларга кура, бацтрия ёзуви цисобланган.
V—VIII асрлар давомида цам бацтрияёзуви Бацтриянинг урнида юзага келган Тохаристонда кенг тарцалган ва улка- нинг расмий хати цисобланган. Бу фикрни милодий 629 йил- да Тоцаристон буйлаб саёцат цилган хитойлик буддавий коцин Сюань Цзань ёзиб цолдирган маълумотлар яна бир бор тасдицлайди.
Урта Осиё цудудида расмий цужжатлар, асосан, терига (цисман тахтачаларга) ёзилган ва бу цужжатлар давлат ар- хиви сифатида махсус сацланган (Тупроццалъа, Муг цуж- жатлари). Расмий цужжатларнинг дастлабки (цора) нусха- лари сопол идиш булакларининг сиртига ёзилиб, кейин мах­сус терига кучирилган. Бу анъана милоддан аввалги III аср урталарида шаклланган Парфия улкасида кузатилади. Аш- хабот яцинидаги Эски Нисо (тарихий манбаларда Митри-
68


www.ziyouz.coin kutubxonasi




датокерт) ша^рини урганиш давомида 2500 дан орти^ со- пол сиртига битилган хужалик ^ужжатлари топилган.
Кади мда Урта Осиёда мавжуд булган улка ва давлатларда ёзув ва хат турлари буйича мутахассис тайёрлашга — хат- тотлик касбиги жуда ката эътибор берилган. Эски Нисода урганилган хат намуналарида унга я^ин котиб ва хаттотлар бошлигининг исмлари курсатилган. Бу фикрга мисол к^илиб таъкидлаймизки, VII асрнинг иккинчи ярмида Сугд подшоси Вархуман саройига Чагониёндан ташриф буюрган элчилар гуру^и ра^бари «дапирпат», яъни «мирзалар бош котиби» ^исобланган.
Илк урта асрларда ^удудларида, ^озирги Узбекистан тур- кий ёзув тартала бошлаган. Айни^са, бу жараён эфталитлар- ни 563—567 йиллар оралигида туркийлар ва сосонийлар Эро- ни ^ушинлари биргаликда тор-мор этганликларидан сунг янада жадаллашган. Илк урта асрларга оид туркий хат наму- налари Фаргона водийсида (К^ува), Тошкент вилоятида (Би- нокат) кайд этилган.
651 йилда Марв ша^рини эгаллашдан бошланган араб ^ушинлари юриши ва VIII асрнинг иккинчи ярмига келиб араблар томонидан Мовароунна^р ^удудининг эгаллани- ши Урта Осиёда мавжуд ^адимги ёзувларнинг аста-секин йук;олиб, араб тили ва ёзувининг асосий муло^от тилига айланишига олиб келган.
Беруний узининг «К^адимги хал^лардан цолган ёдгорлик- лар» асарида таъкидлашича, унинг даврида сугд тили бата- мом суниб булган. К^адимги ёзув ва тилларнинг, хусусан, сугд тилининг маълум бир ла^жасигина тогли ^удуд — Яг- нобда са^ланиб долган, холос.
Ушбу рисолада, асосан, Узбекистан худудида ёзувнинг пайдо булиши ва ривожланиши ^а^идаги ашёвий манбалар- ни беришга ^аракат цилдик. Зеро, муаллифларнинг асосий ма^садлари ?^ам шундан иборат эди. Тад^ик;отнинг кейинги боскичлари Жар^утон ва Боз пиктографик ёзувларини у^иш ва Сурхон во^асида Фаёзтепа, К^аратепа каби буддавийлик ибодатхоналарини урганиш давомида тупланган брахма ва кхарошт^и ёзуви сирларини очишдан иборат.
69


www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 0,68 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish