3-Боб. Ҳолати ёмонлашиб қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган ер майдонларини қайтариш лойихаларини ишлаб чиқиш ва асослаш

Маъмурий туманлар ва йиллар кесимида қишлоқ хўжалигида фойдаланишга киритиладиган ер майдонлари ва бунинг учун бажариладиган ишлар бўйича
МАЪЛУМОТ

Туманлар	Фойдала-нишга киритила-диган ер майдони, га	шундан		Амалга ошириладиган тадбирлар
		қайта фойдаланиш-га киритилган ер майдони	ер ости сув заҳираси ҳисобидан ўзлаштириладиган майдон (лалми)	Ирри-гация тармоқ-ларини қуриш таъмирлаш. км	Коллектор зовур тармоқ ларини таъмир-лаш, км	насос агрегатла-рини ўрнатиш таъмирлаш. дона	Фойдала нишдан чиққан ерларга тик қудуқлар қазиш. дона	Гидротехник иншоот-лар ўрнатиш. дона	лалми ерлар-да тик суғо- риш қудуқ-ларини қуриш
2021 йилда
Ғузор	1865	780	1085	33,2		4	10
Деҳқонобод	1500		1500						26
Қарши	1720	1720		26,2		4	3
Косон	7863	1748	6115	14,6				14	153
Қамаши	5031	1015	4016	37,1		1		26	103
Китоб	225		225						9
Миришкор	1684	1684		37,8		2
Муборак	1967	1967		53,4	3,9	8		14
Касби	488	488		27,9	5,3		4
Нишон	2380	2380		64,7
Чироқчи	14669	1310	13359	58,7			14	26	340
Шаҳрисабз	4501		4501	49		4
Яккабоғ	1283	448	835	11,8	1,8		2		21
Жами	45176	13540	31636	414,4	11	23	33	80	652
2022 йилда
Ғузор	1193	1193		19	10
Деҳқонобод
Қарши	1599	1599		15	7	6		2
Косон	4038	4038		9	16	6
Қамаши	1759	1759		10	25		5
Китоб
Миришкор	2699	2699		8	55	4
Муборак	4233	4233		5	12	14
Касби	707	707		6	27	2	5
Нишон	2187	2187		22	18	4
Чироқчи	623	623		13			14
Шаҳрисабз
Яккабоғ	87	87		10		2	5
Жами	19125	19125		117	170	38	29	2
2023 йилда
Ғузор	1362	1362		26	14
Деҳқонобод
Қарши	1890	1890		14	8	4
Косон	1597	1597		5	7	5
Қамаши	1005	1005		12	13	5	8
Китоб
Миришкор	2068	2068		13	32	3
Муборак	3231	3231		10	12	6
Касби	1443	1443		19	22	4	2
Нишон	4314	4314		24	16	4
Чироқчи	817	817		16		2	14
Шаҳрисабз
Яккабоғ	430	430				4	5
Жами	18157	18157		139	124	37	29
Хаммаси	82458	50822	31636	670,4	305	98	91	82	652

га режалаштирилган. Умуман юқоридаги маълумотлардан мумкинки, маъмурий туманларда ушбу йиллар давомида қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган экин ерларни қайтариш, уларда яна қишлоқ хўжалиги махсулотларини етиштиришга киритиш бўйича жуда катта ҳажмлардаги ишларни бажариш зарур бўлади. Бу эса, биринчи галда, туманларда бундай ерларни қайтариш бўйича кўп сонли тўлақонли ер тузиш лойихаларини ишлаб чиқиш билан узвий боғлиқдир. Шу лойихалар билан бир қаторда қайтадан қишлоқ хўжалиги айланмасига тортиладиган ер майдонларига қандай қишлоқ хўжалиги экинларини жойлаштириш мақсадга мувофиқ бўлиши мумкинлиги тўғрисида ҳам ҳулосалар ва таклифлар ишлаб чиқиш мумкин бўлади. Бундай қишлоқ хўжалиги экинларини танлаш ва уларни аниқ ер майдонларида жойлаштириш учун таклифлар ишлаб чиқишда ушбу экинларни жойга мос келиши, келгусида юқори ҳосил бериш, суғориш сувини иқтисод қилиш имкониятлари, таннархини мумкин қадар камроқ бўлиши, атроф мухитга салбий таъсир кўрсатмаслиги каби қатор кўп сонли омиллар ҳам ҳисобга олиниши зарур бўлади. Шуни қайд қилиш зарурки, бугунги кунда қадар республика вилоятлари ва туманларида ҳолати бузилиб қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган майдонларни аниқлаш, бунинг сабабларини ўрганиш ва бундай ерларни қайтадан қишлоқ хўжалигига жалб қилиш масаласи бундай ўткир қўйилмаган. Лекин аҳоли сонининг ўсиши уларни тоза озиқ-овқат махсулотларига бўлган талабни кучайиши, шунингдек янги ерларни ўзлаштириш ва қишлоқ хўжалигига жалб қилиш жуда катта сарф-харажатларни талаб қилиши (ҳисоб китобларга қараганда 1,0 гектар янги ерни ўзлаштириш 6,0 гектар қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган экин ерни қайтариш ҳаражатларига тенг келади), янги ерларни суҳориш учун қўшимча сув манбаларини етарли эмаслиги ва бошқа омиллар суғриладиган экин майдонларини айнан шундай ерларни қайта тиклаш ҳисобига кўпайтириш мумкинлигини кўрсатмоқда. Шундай экан, жараённи тезлаштириш ва юқорида санаб ўтилган барча талабларни бажарилишига тўла ишончлилигини ошириш мақсадида ГАТ технологияларидан фойдаланишни таклиф этилади.
Ер майдонларини қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришга қайтариш билан боғлиқ лойихаларни тузиш учун маълумотлар базасини яратиш фикримизча икки қисимдан иборат бўлса мақсадга мувофиқ бўлади. Бринчи қисмда мавжуд маълумотларни тўплаш ва уларни қараб чиқиш, кейинги қисимда эса маълумотларни тахлилга тайёрлаш зарур. Бунда фақат аниқ маълумотлардан фойдаланиш мумкин, бошқалари эса қўшимча қайта ишлашни талаб қилади. Бу ерда шуни қайд қилиш зарурки, керакли маълумотларни топиш уларни ГАТ асосида таҳлил қилиш жараёнлари жуда муҳимдир, негаки айнан шулар масалани ижобий ҳал қилишда асосий ўрин эгаллайди. Одатда маълумотларни таҳлилга тайёрлашнинг қуйдаги босқичларини ажратиш мумкин:
-маълумотлар сифатини текшириш (маълумотларни аниқлиги ва долзарблиги);
-маълумотлар форматини ўзгартириш;
-маълумотларни киритиш, рақамлаш сканерлаш, ўзгартириш, географик жихатдан боғлаш;
-кординаталар тузилишини аниқлаш;
-қатламларни кординаталарнинг тизимига лойихалаш;
-қўшни қатламларни бирлаштириш.
Ушбу босқичларнинг барчасини бажаришга ГАТ технологияларининг асосий дастурларидан, ҳусусан Arcgis ва Arccatalogдан фойдаланиш ижобий натижа беради. Бундан ташқари, ушбу дастурлар ёрдамида маълумотларни қайта ишлаш воқеаларни илмий жиҳатдан ҳам амалий жиҳатдан ҳам аниқ таҳлил қилишга имкон беради. Юқоридагиларга асосланган ҳолда Arc Gis дастури ёрдамида вилоятнинг биргина Косон туманида мавжуд бўлган ҳолати бузилган экин ерларни қишлоқ хўжалиги айланмасига қайтариш бўйича олинган маълумотларни қайта ишлаш шуни кўрсатадики, туман бўйича 2021 йилда 1748,0 гектар, 2022 йилда 4038,0 гектар ва 2023 йилда 1597,0 гектар, жами
7383,0 гектар ер майдонини қишлоқ хўжалиги айланмасига қайтариш ва бу ерларни 2021 йилда 427,0 гектар сабзавот, 631,0 гектар полиз, ва 690,0 гектар соя экинларини жойлаштириш, 2022 йилда қишлоқ хўжалиги айланмасига қайтадан киритиладиган ерларнинг 1080,0 гектарига сабзовот, 2120,0 гектарига полиз ва 838,0 гектарига соя экинларини жойлаштириш, 2023 йилда қишлоқ хўжалиги айланмасига киритиладиган майдонларнинг 328,0 гектарига сабзавот,
620,0 гектарига полиз экинлари ва 595,0 гектарига соя экинларини жойлаштириш мумкинлиги аниқланди. Юқоридаги натижаларга эришиш учун туман бўйича 3 йил давомида деярли 29,0 км узунликдаги ирригация тармоқларини қуриш, тамирлаш ва реконструкция қилиш, 23 км узунликдаги коллектор-зовур тармоқларини таъмирлаш ва тозалаш, 11 дона насос агрегатларини ўрнатиш, 14 дона гидротехник иншоотларни қуриш талаб этилади. Ушбу маълумотларнинг барчаси ГАТ технологияларидан фойдаланилган ҳолда ҳолати бузилганлиги сабабли қишлоқ хўжалиги айланмасидан кейинги 5-6 йил ичида чиқиб кетган экин ерларини қайтариш бўйича вилоятнинг Косон тумани бўйича ишлаб чиқиладиган ер тузиш лйихаларининг техник-иқтисодий кўрсаткичларининг асосий бир қисми сифатида автоматик тарзда ёритилади.
Албатта, бундай лойихани битта туман кесимида анъанавий усулда ишлаб чиқиш учун турли мутахассислардан (ер тузувчи, тупроқшунос, агроном, иқтисодчи, мелиоратер, ирригатер-гидротехник, геоботаник) иборат бўлган гуруҳ деярли 1 ой (30 кун) сарфлайди, ГАТ технологияларини қўллаш асосида юқоридаги мутахассислар гуруҳи бу ишга 3кун сарфлайди, холос. Демак, вақт сарфи 10 марта қисқаради. Бу эса, ўз навбатида, мутахассислар иштироки учун тўланадиган иш хаққининг ҳам кескин камайишига олиб келади.
Юқоридаги маълумотлардан кўриш мумкинки, ГАТ-технологияларини қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган экин ерларини қайтариш билан боғлиқ ишлаб чиқишда қўллаш масаласини татқиқ қилиш негизида эътироф этиш мумкин, бу технология лойиха ишлаб чиқиш муддатларини кескин қисқартиради, олинадиган натижаларни хар томонлама асослайди ва бунинг натижасида аниқ, ҳаққоний маълумотлар олишга имкон беради. Бу маълумотларни вилоятда яратилган очиқ миллий геоахборот тизимига киритиш ушбу тизимнинг ҳаққонийлигини оширади сифатини яхшилайди, бу тизимни тезкор янгилаб туришга имкон беради.
Қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқиб кетган экин ерларни қайтариш бўйича ГАТ технологияларидан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқилган лойихалар ушбу қайтариладиган экин ерларига туманлар бўйича 2020 йилдаги қишлоқ хўжалиги экинларини жойлаштириш мақбуллигини кўрсатади (3.2-жадвал).
3.2-жадвал