3. Asosiy vositalar va ulardan samarali foydalanishning tahlili

3. Asosiy vositalar va ulardan samarali foydalanishning tahlili
Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida uzoq yillar davomida qatnashib o’zining
qiymatini yaratilayotgan mahsulotlarga qisman o’tkazib boruvchi hamda jismoniy shaklini saqlab
qoluvchi mehnat vositalaridir.
Tahlil etishda asosiy vositalar tarkibi bo’yicha mutlaq va nisbiy o’zgarishlariga baho beriladi.


Asosiy vositalarni quyidagi belgilar bo’yicha tarkiblash mumkin.

1. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga qarab:

• aktiv asosiy vositalar;
• passiv asosiy vositalar.
2.Tarmoq bo’ysunuviga qarab:
• sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari;
• boshqa tarmoq asosiy vositalari;
• noishlab chiqarish asosiy vositalari.
3.Foydalanishiga qarab:
• foydalanishdagi asosiy vositalar;
• foydalanishdan olib quyilgan asosiy vositalar.
4. Turi bo’yicha:
• binolar, inshootlar, uzatish moslamalari, mashina va uskunalar, transport vositalari, asbob-
uskunalar, xo’jalik inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko’p yillik ekinlar va boshqa asosiy
vositalar.
1. Mulkiy egaligiga qarab:
• o’ziga tegishli asosiy vositalar;
• ijaraga olingan asosiy vositalar.
Tahlil uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar buxgalteriya hisobotining 3-shakli «Asosiy vositlar
h arakati to’g’risidagi» hisobot shaklidan olinadi.

Korxonada asosiy vositalarning o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi +7430 ming so’mni tashkil

etgan. Shu jumladan, binolar bo’yicha +126 ming so’m, mashina va uskunalar bo’yicha +7220
ming so’m, transport vositalari bo’yicha 80 ming so’m qiymatda o’sishga erishilgan.
Jami asosiy fondlar tarkibida asosiy ulushni mashina va uskunalar hamda, transport vositalari
tashkil etgan. Joriy davrda mashina va uskunalar salmog’ini 3,5 % ga oshirishga muvaffaq
bo’lingan.
Noishlab chiqarish asosiy vositalari 2450 m.s. tashkil etgan holda joriy davrda o’zgarish
bo’lmagan.
Asosiy vositalarni o’rganishda ularning texnik holati va harakat ko’rsatkichlariga muhim
ahamiyat beriladi.
Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlariga quyidagilar kiritiladi:
• asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi;
• asosiy vositalarning eskirish darajasi.
Yaroqlilik darajasi asosiy vositalarning qoldiq qiymatini ularning boshlang’ich qiymatiga
bo’lish orqali;
Eskirish darajasi esa asosiy vositalarning eskirish qiymatini ularning boshlang’ich qiymatiga
bo’lish asosida aniqlanadi.
Yaroqlilik va eskirish koeffitsientlari yig’indisi koeffitsientda 1 ga, foizda 100 teng bo’ladi.
Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlariga qarab ularning texnik holatiga baho beriladi va
ularni tartiblash bo’yicha boshqaruv qarorlari qabul qilinadi.
Asosiy vositalarning holatini o’rganishda korxona amortizatsiya siyosatiga, asosiy
vositalarning ma’naviy eskirganlik darajasiga, foydalanishdan olib qo’yilgan asosiy vositalar
holatiga muhim e’tibor qaratiladi.
Korxona amortizatsiya siyosati bevosita davlat amortizatsiya siyosati asosida belgilanadi.
Uning muhim usullariga quyidagilar kiritiladi.
• teng ulushlarda amortizatsiya hisoblash;
• ikki marta oshirilgan usulda eskirish hisoblash;
• ishlab chiqarish hajmiga muvofiq eskirish hisoblash;
• komulyativ usulda eskirish hisoblash;
Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlarini ularning har bir turi va jami bo’yicha
o’rganiladi.
Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlari ularning harakat ko’rsatkichlari bilan to’ldiriladi.

Korxonada asosiy vositalarning eskirish darajasi o’tgan yilga nisbatan 2.6 % ga oshgan. Unga

qarama qarshi bo’lgan ko’rsatkich asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi esa 2,6 % ga kamaygan.
Asosiy vositalarning holat ko’rsatkichlari ularning harakat ko’rsatkichlarini o’rganish asosida
to’ldiriladi.
Asosiy vositalarning harakat ko’rsatkichlariga ularning yangilanishi va chiqib ketish
koeffitsientlari kiritiladi. Asosiy vositalarning yangilanish koeffitsienti joriy davrda yangidan
kiritilgan asosiy vositalar qiymatini asosiy vositalarning yil oxiriga bo’lgan qiymatiga bo’lish
orqali topiladi. Asosiy vositalarning chiqib ketish koeffitsienti joriy davrda chiqib ketgan asosiy
vositalar qiymatini ularning yil boshiga bo’lgan qiymatiga bo’lish asosida aniqlanadi.
Bu tarkiblashni asosiy vositalarning jami qatori va har bir tarkibi bo’yicha berib o’tish
mumkin.

Korxonada asosiy vositalarning harakat ko’rsatkichlarini o’zgarishi shu holatni ko’rsatadiki

joriy davrda asosiy vositalarning yangilanish darajasi oldingi yilga nisbatan 3,3 % ga o’sgan.
Hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi esa +1,5 % ga ortgan.
Ular orasidagi nisbat 2.2 ga (3.3 / 1.5) teng bo’lgan.
Tahlilda asosiy vositalarning yangilanish va chiqib ketish sabablariga ham muhim e’tibor
beriladi.
Asosiy vositalarning yangilanish manbalari:
• kapital qo’yilmalar va investitsiyalar;
• xususiy kapitalning o’sishi;
• uzoq muddatli kreditlar va qarzlar hisobiga.
Asosiy vositalarning chiqib ketish sabablari:
• ma’naviy eskirishi;
• jismoniy eskirishi va foydalanish uchun yaroqsiz holatga kelishi;
• ortiqchaligi;
• sotishlar;
• yo’qotishlar va boshqa sabablar.
Mahsulot ishlab chiqarish nafaqat asosiy vositalarning texnik holat va harakat
ko’rsatkichlariga balki ular bilan ta’minlanganlik darajasiga ham bog’liq. Korxona (firma) ning
asosiy vositalar bilan ta’minlanganlik yoki qurollanganlik darajasi deb ishlab chiqarishning me’yor
darajasida mehnat vositalari bilan ta’minlanganliga aytiladi.
Avvalo, korxonaning mehnat vositalari bilan ta’minlanganligida quyidagi jihatlarini farqlash
lozim:
• o’ziga tegishli bo’lgan mehnat vositalari hisobiga ta’minlash;
• ijaraga olingan mehnat vositalari hisobiga ta’minlash.
Demak korxona har ikkala holatda ham asosiy vositalar bilan ta’minlanganlikning me’yor
ko’rsatkichlariga ega bo’lishi mumkin.
Asosiy vositalar bilan ta’minlanganlik tahlilida korxonada asosiy vositalarning rejaga va
o’tgan yillarga nisbatan mutlaq va nisbiy o’zgarishlariga baho beriladi.
Asosiy vositalar bilan qurollanganlik ko’rsatkichlari sifatida bir ishchiga to’g’ri keladigan
mehnat vositalari, ish o’rni, maydonining asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajasi aniqlanadi.
Asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajasi ularning samaradorlik ko’rsatkichlarini o’rganish
asosida to’ldiriladi. Ya’ni, korxona faoliyatiga faqat miqdor ko’rsatkichlar orqaligina emas balki
s ifat ko’rsatkichlarini ham o’rganish asosida baho beriladi.

Jadval ma’lumotlaridan xulosa qilish mumkinki, korxonada rentabellik ko’rsatkichlari o’tgan

yilga nisbatan bir qadar o’sgan. Faqat mahsulot rentabelligi, ishlab chiqarish tannarxi va qarz
mablag’alariga nisbatan rentabellik ko’rsatkichlari bo’yicha o’tgan yilga nisbatan pasayish
kuzatilgan.
Asosiy vositalar rentabelligi 5,8 % ga, oborot aktivlari rentabelligi (moddiy) 3,2 % ga, o’z
mablag’lari rentabelligi 4,5% ga, jami aktivlar rentabelligi 0,9% ga, umumiy rentabellik 2,1 % ga
o’sgan.
Rentabellik o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga tahlilda alohida ahamiyat beriladi.
Rentabellik o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni ularda qatnashuvchi birliklarga nisbatan belgilash
mumkin. Masalan, mahsulotni sotishga nisbatan rentabellik o’zgarishiga sotishdan olingan yalpi
foyda summasining o’zgarishi va sotishdan olingan tushumlar summasining o’zgarishi ta’sir etsa,
asosiy vositalar rentabelligiga korxona sof foydasining o’zgarishi va asosiy vositalarning o’rtacha
yillik qiymatining o’zgarishi, umumiy rentabellikka bir so’mlik tushumga to’g’ri keladigan sof
foyda summasining o’zgarishi, asosiy vositalar qaytimining o’zgarishi va moddiy oborot mablag’lar
qaytimining o’zgarishlari ta’sir qiladi va h.k.