№3-amaliy mashg’ulot Boshqariladigan payvandlash tо‘g‘rilagichlarini va Ta’minlovchi manbalarga hizmat kо‘rsatishni о‘rganish

---

№ 3-amaliy mashg’ulot
 
Boshqariladigan payvandlash tо‘g‘rilagichlarini va Ta’minlovchi 
manbalarga hizmat kо‘rsatishni о‘rganish 
 
Keyingi paytlarda payvandlash ishlari uchun invertor ta’minlovchi manbalari (IIP) 
keng tarqalmoqda (1-rasm). IIP larni о‘lcham va vazni katta bо‘lmasligi, kichik 
inersionnligi va dinamik xususiyatlari odatdagi texnik yechimlardan sezilarli 
farqlanadi. Yuqori chastotali invertor о‘zgartirgichlari asosidagi ta’minlovchi 
manbalar eriydigan va erimaydigan elektrodlar yordamida yoyli payvandlashda, 
ultratovush va mikroplazmali payvandlashda, kichik va о‘rta qalinlikdagi metallarni 
kontaktli payvandlashda qо‘llaniladi.
1-rasm. Invertorli ta’minlovchi manba 
Invertor
IIP ni tashkil qiluvchi qismi bо‘lib о‘zgarmas tokni о‘zgaruvchan tokga 
о‘zgartirib beruvchi qurilma hisoblanadi. U о‘zgarmas kuchlanish manbasi va 
yuklanish о‘rtasidagi bog‘lovchi-ajratuvchi (kommutiruyushiy) elementlardan 
tashkil topgan (2-rasm). Invertor kuch konturidagi kommutatsiya siklik amalga 
oshadi, ya’ni yuklamaga ishorasi о‘zgaruvchan kuchlanish yuklanadi. Natijada 
yuklamadan о‘zgaruvchan tok xaraktlanadi. Tok kommutatsiyasi berilgan 
algoritmda galma-gal ochiq va yopiq holatda ishlovchi yarimо‘tkazgichlar 
yordamida amalga oshiriladi. 

---

2-rasm. Invertorli ta’minlovchi manba sxemasi 
Invertorli payvand tok manbasi quyidagicha ishlaydi. Bir yoki uch fazali tarmoq 
sanoat chastotasi kuchlanishi kirish tо‘g‘rilagichi bilan о‘zgarmas kuchlanishga 
о‘zartiriladi. Bu kuchlanish о‘z navbatida invertor yordamida yuqori chastotali 
(о‘nlab kilogersgacha) о‘zgaruvchan kuchlanishga о‘zgartirilib pasaytiruvchi yuqori 
chastotali transformatorga keladi. Transformator ikkilamchi chulg‘ami diodli 
tо‘g‘rilagichga yuklangan bо‘lib chiqishi ravonlashtiruvchi drossel orqali elektrod 
va buyumga keladi. 
Transformator yuqori chastotali kuchlanish bilan ta’minlanishi transformatorni 
ishlab chiqarishda sezilarli darajada og‘irligini kamaytirish, kam material 
sarflanishini ta’minlaydi. Ta’minlovchi kuchlanish chastotasi 10kGs da chastota 
50Gs bо‘lganga nisbatan transformatorni og‘irligi va gabarit о‘lchami tahminan 3 
barobar kamayishiga olib keladi, chastota 50 kGs bо‘lsa 15–17 marotaba bо‘ladi. 
Masalan, chastotasi 50Gs kuchlanishli 20kVA quvvatli transformator og‘irligi 
120kg, 50kGs bо‘lganda – 7kg ni tashkil etadi. Og‘irligini kamayishini hisobiga, 
quvvatini yо‘qolishi kamayishiga (25 marotaba) olib keladi bu esa ta’minlovchi 
manbalar FIK ni oshishiga sabab bо‘ladi. Shu bilan birga FIK ni oshishiga muhim 
elementlarda kommutativ yо‘qolishlar miqdori kam bо‘lib payvandlash 
invertorlarda quvvatli tiristorlar yoki tranzistorlar qо‘llaniladi.
80-yillarda ishlab chiqarilgan yoyli payvandlash uchun birinchi IIP rusumlarida 
tiristorlar asosidagi invertorlar qо‘llanilgan. Tiristorli invertorlarni asosiy kamchiligi 
tiristorlarni uzish vaqtiga bog‘langan chastota tebranish qiymati kichikligidir. 
Minimal uzish vaqti 20 mks li zamonaviy tiristorlarda 5 kGs chastotali qiymatni 
olish mumkin. Yuqori chastotada invertorlash avariya rejimi vaziyatga kelishi 
mumkinligi sababli imkoniyati bо‘lmaydi, va bu invertor tashab yuborishi deb 
ataladi (tо‘g‘rilagichni chiqishida qisqa tutashuvi). Shu sabab payvandlash 
ta’minlovchi manbalar ishlab chiqaruvchilari yuqori tranzistorli invertorlarni ishlab 
chiqarishni afzal kо‘rishadi.