3. 1-Mavzu: To’rtqutbliklarning ulanishlari, ekvivalent sxemalari. Reja

4. Modul: To’rtqutbliklar.
Passiv to’rtqutbliklar va ularning tenglamalari va doimiylari.
3.1-Mavzu: To’rtqutbliklarning ulanishlari, ekvivalent sxemalari.


Reja;
1.Passiv turtkutbliklar va ularning tenglamalari va doimiylari ekvivalent sxemalari.
2.To’rtkutbliklarning ulanishlari. Turtkutbliklarning graflari va ularning va ularning matritsalari. Turtkutblikning uzatish funktsiyalari.


Umumiy tushunchalar
Ikkita kirish va ikkita chiqish qismlari bo’lgan har qanday murakkab elektr zanjir to’rtqutblik deb ataladi.


To’rtqutiblik kirish qutblari kuchlanish manbai U₁ ga chiqish qutblari esa elektr energiya iste`molchisiga (Z<sub>is</sub>) ulanadi.
To’rtqutbliklar ko’rinishidagi murakkab zanjirlarni o’rganishdan asosiy maqsad, to’rtqutbliklar ichki strukturasini tashkil etuvchi elementlarning ish rejimlaridan qat`i nazar, zanjirning kirish va chiqish qismlari orasidagi funktsional bog’lanishni aniqlashdan iborat,ya`ni manbaning kuchlanishi U<sub>1</sub> va toki I<sub>2</sub> ma`lum bo’lsa, iste`molchining kuchlanishi U₂ va toki I₂ ni aniqlashning qonuniyatlarining va bog’lanishini topish.
Ichki tormoqlarida e.yu.k. va tok manbai bo’lmagan to’rtqutblik passiv to’rtqutblik deyiladi.
Ichki tarmoqlarida bitta bo’lsa ham e.yu.k yoki tok manbai bo’lsa,bunday to’rtqutbliklar aktiv to’rtqutbliklar deyiladi.


To’rtkutbliklarning asosiy tenglamalari
Passiv to’rtqutblik ya`ni murakkab zanjir P ning parametrlari va uning kirish qismlaridagi kuchlanish va tokni bog’lovchi tenglamani topish uchun, bu zanjir uchun tenglamalar sistemasini kontur toklar usulida tuzamiz:
Z₁₁ I₁Z ₁₂ I₂  . . . . Z_1’ I _‘  U₁
Z ₂₁ I₁ Z^' ₂₂ I₂ . . . . . Z _2’ I _‘ -U ₂
Z _‘1I₁  Z _{‘ 2} I₂ . . . . .  Z _{‘ ‘} I _‘  0

Bu yerda: Z^! ₂₂ qZ ₂₂ – Z_{i s t}

Z₁₁; Z^! ₂₂ ; Z _{‘ ‘} – ‘ – p ga konturga kiruvchi barcha qarshiliklarning yig’indisiga teng bo’lgan, shu konturning xususiy to’la qarshiligi;

Z₂₁ ; Z₁₂; Z_p1 Z_1p - p chi va 1 chi konturlarning orasida hosil bo’lgan yondosh tarmoq barcha qarshiliklarining yig’indisiga teng bo’lgan o’zora to’la qarshilik;

I₁; I₂; I₃; I _p –p ta mustaqil kontur bo’yicha ulangan kontur toklari ;
Yuqoridagi tenglamalar sistemasini to’la aniqlovchisi -ni va to’ldiruvchisini xisoblab, kontur toklar I₁ va I₂ ni topish mumkin, yani:


Z₁₁ Z ₁₂….. . Z_1’
 = Z ₂₁ Z ₂₂……. Z _2’
Z_1’ Z _{‘ 2}……. Z _{‘ ‘}

Bu yerda: Y₁₁=₁₁G’ Y₂₂=-₂₂G’ Y₁₂= - ₁₂G’ Y ₂₁= ₂₁G’

Yuqoridagi tenglamalar sistemasidan kelib chiqib qo’yidagi tenglamalar sistemasini yozish mumkin:
U₁  AU₂  BI₂
I₁  CU₂  DI₂
Bu yerda A, V, S va D lar turtqutblikning doimiy parametrlari deyiladi, bu kattaliklar ham kompleks sonlardan iborat bo’ladi.
Bu parametrlar orasida qo’yidagi bog’lanish mavjud: DC 
Parametrlari D bo’lgan to’rtqutbliklar simmetrik to’rtqutbliklar deyiladi.

Ikkita kirish va ikkita chiqish qismalariga ega bo‘lgan zanjirning qismi to‘rtqutblik deb ataladi. Bunda to„rtqutblikning energiya manbaiga ulanadigan qismalari kirish, yuklama ulanadigan qismalari esa chiqish ismalari hisoblanadi.

Elektr sxemalarda to„rtqutblik 1-1' kirish va 2-2' chiqish qismalari bo’lgan to’g’ri to„rtburchak ko„rinishda belgilanadi (4.1- rasm, a).Elektr energiyasini uzatish liniyasi (4.1- rasm, b), transformator (4.2-rasm, v), rostlanuvchi rezistor (4.1- rasm, g), to„g„rilagich qurilmasi, ko’prik sxemalari, elektr filtrlar, kuchaytirgichlar va boshqa ko’pgina qurilmalar to„rtqutblik sifatida qaralishi mumkin. Agar to’rtqutblik ichida elektr energiyasi manbai mavjud bo’lsa, u holda u

aktiv, aks holda esa passiv deb ataladi hamda to„g„ri to„rtburchak ichiga
mos ravishda A va P harfini yozish bilan farqlanadi. Agar to„rtqutblik faqat
chiziqli elementlardan tashkil topgan bo’lsa, u holda u chiziqli to‘rtqutblik,
tarkibida hech bo„lmaganda bitta nochiziq elementi bo„lgan to„rtqutblik esa
nochiziq to‘rtqutblik deb ataladi. Agar to’rtqutblik qismalari o’rni
almashtirilganda, ya'ni kirish qismalari yuklamaga, chiqish qismalari elektr
energiyasi manbaiga ulanganda uning kirish va chiqish toklari o’zgarmasa,
u holda bunday to’rtqutbliklar simmetrik, aks holda esa nosimmetrik deb
ataladi. To„rtqutblik elementlarining o„zaro ulanish sxemalariga ko„ra Г-
simon (4.2- rasm, a), T-simon (4.2- rasm, b) va П-simon (4.2- rasm, d)
almashlash sxemali to„rtqutbliklarga bo’linadi.