3 – Mavzu: tutashmalar. To‘G‘RI, O‘tmas va o‘tkir burchak tomonlarini tutashtirish

3 – Mavzu: TUTASHMALAR. TO‘G‘RI, O‘TMAS VA O‘TKIR BURCHAK TOMONLARINI TUTASHTIRISH

T urmush (texnika)da qo‘llaniladigan har bir buymn uning ishlatilish sha-roitiga mos, ixcham, qulay hamda chiroyli bo‘lishi kerak. Bunday buyumlarda tutashmalar ko‘p uchraydi.

Mashma detallarim cmzishda ко pmcna bir cniziqni ikkinchi chiziq yoki aylana bilan, aylanani yoylar bilan ra-von tutashtirishga to‘g‘ri keladi. Bunday tutashtirish tutash-ma deyiladi. Masalan, 10.1-chizmada shaxmat donalaridan biri tasvirlangan bo‘lib, to‘g‘ri chiziq hamda aylana yoyi, shuningdek, aylana yoylari o‘zaro ravon tutashgan. To‘g‘ri chiziqni aylana yoyi bilan, yoylaming ravon o‘tadigan joy-lari A va В nuqtalar tutashtirish nuqtasi deyiladi. To‘g‘ri chiziqni aylana yoyi bilan, aylanani aylana yoyi bilan tutashtiruvchi yoy markazi О nuqta tutashtirish markazi deyiladi. О nuqtadan chizilgan yoy tutashtirish radiusi deyiladi. Tutashmalar to‘g‘ri chiziqni aylanaga o‘tishini va aylanalaming o‘zaro urinish nuqtalarini aniqlashga asoslangan

Tutashmalar turlarini о’rganishdan asosiy maqsad detal kо’rimshlarini chizishda yumaloqlash markazi va o‘tish nuqtasini tez va aniq topish tajri-basiga ega bo‘lishdir. Tutashmalar sirkul yordamida chiziladi. Shu sababli bu chiziqlar sirkul egri chiziqlari ham deyiladi. Aylanaga urinma to‘g‘ri chiziq o‘tkazish. Aylanaga urinib o‘tuvchi to‘g‘ri chiziqning urinish nuqtasi A ni aylana markazi 0 bilan tutashtiriladi va urinma to‘g‘ri chiziq OA ga perpendikular qilib o‘tkaziladi (10.2-chizma). Yoki to‘g‘ri chiziqqa aylanani urinma qilib o‘tkazish uchun to‘g‘ri chiziqdagi A nuqtadan unga perpendikular chiziq o‘tkaziladi va urintiriladigan aylana radiusi A dan boshlab o‘lchab qo‘yilib, О nuqta aniqlanadi. Keyin 0 nuqtadan to‘g‘ri chiziqqa urinma aylana o'tkaziladi (10.2-chizma).Ikkita to‘g‘ri chiziqni aylana yoyi bilan tutashtirish. To‘g‘ri chiziqlar o‘zaro parallel, perpendikular, o‘tmas va o‘tkir burchaklarda joylashishi mum-kin. 0‘zaro parallel to‘g‘ri chiziqlami R radiusli yoy bilan yumaloqlash uchun ikkala to‘g‘ri chiziqqa perpendikular yordamchi to‘g‘ri chiziq o‘tkaziladi. Hosil bo‘lgan A va В nuqtalar oralig‘i teng ikkiga bo‘linadi va О nuqta topiladi. О nuqta orqali R radiusli yoy bilan o‘zaro parallel to‘g‘ri chiziqlar tutashtiriladi (10.3-chizma).To‘g‘ri, o‘tkir va o‘tmas burchak tomonlarini tutashtirish. Texnikada detallaming aniq ishlanganligini tekshirish maqsadida turli kalibrlardan foy-dalaniladi. Shulardan biri tahlil qilinsa, uning to‘g‘ri, o‘tkir kabi burchaklari yumaloqlangan bo‘ladi (10.4-chizma).To‘g‘ri burchaklami yumaloqlash uchun ularning kesishgan joyi С nuqtadan tutashtirish radiusi R ga teng radiusda yoy chiziladi. Shunda to‘g‘ri burchak tomonlarida A va В nuqtalar hosil bo‘ladi (10.5-chizma, a). A va В nuqtalardan burchak tomonlariga perpendikular yordamchi chiziqlar o‘tkazil-sa, ular o‘zaro kesishib, tutashtirish markazi О hosil bo‘ladi (10.5-chizma, b). Yoki A va В nuqtalardan sirkulda tutashtirish radiusi R ga teng yoylar chizilsa, ular o‘zaro kesishib, tutashtirish markazi aniqlanadi (10.5-chizma, d). Shundan keyin О nuqtadan burchak A va В nuqtalar orqali yumaloqlanadi (10.5-chizma, e).

0‘tmas va o‘tkir burchaklami yumaloqlash ham to‘g‘ri burchakni yuma­loqlash kabi amalga oshiriladi. Tutashtirish radiusi R masofada burchakning tomonlariga parallel yordamchi to‘g‘ri chiziqlar o‘tkaziladi. Bu yordamchi chi­ziqlar o‘zaro kesishib, tutashtirish markazi О ni hosil qiladi (10.6-chizma, a). О nuqtadan burchak tomonlariga yordamchi perpendikular chiziqlar o‘tkazilsa, burchak tomonlarida A va В o‘tish nuqtalari aniqlanib (10.6-chizma, b), О nuqta orqali burchak yumaloqlanadi.

1. 
   Tutashma deb nimaga aytiladi? Misol keltiring.
   
2. 
   Tutashtirish markazi deb nimaga aytiladi va u qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Tutashtirish nuqtasini qanday aniqlash mumkin?
   
4. 
   Burchaklami tutashtirish markazi qanday aniqlanadi?
   

• 
  Ixtiyoriy kattalikda aylana chizib, unga urinma to‘g‘ri chiziq o'tkazing.
  
• 
  To‘g‘ri chiziqdan 30 mm masofadagi О nuqtadan urinma aylana chizing.