3- мавзу. Бухгалтерия ҳисоби регистрлари ва шакллари. Бухгалтерия ҳисоби регистрлари ҳисобот тушунча, улар аҳамияти

3. Бухгалтерия ҳисоби регистрларидаги хато ёзувларни тузатиш тартиби.
Бухгалтерия ҳисоб регистрларига кўрсаткичлар акс эттирилаётганда, эътиборсизлик, маъсулиятсизлик, тажрибасизлик оқибатида хато ёзувлар ёзилиши мумкин.
Хато ёзувлар акс эттирилгани қўйидаги ҳолатларда аниқланиши мумкин.

1. 
   Хато ёзув фақат бир регистрларда акс эттирилган.
   

1. 
   Хато ёзув нотўғри бухгалтерия проводкаси натижасида вужудга келган.
   
2. 
   Бухгалтерия проводкаси тўғри, аммо акс эттирилган сумма кўп ёки кам ёзилган.
   

Хато ёзувни юқорида келтирилган қайси ҳолатлардан бирида аниқланганига кўра тузатиш ёзувлари амалга оширилади.
Хатони тузатишни қуйидаги усуллари мавжуд:
1. «Корректура» усули.
2. «Қизил қалам» усули.
3. «Қўшимча ёзув» усули.
«Корректура» усулидан хато ёзув фақат бир ҳисоб регистрида мавжудлиги аниқланган ҳолатда фойдаланилади.
«Корректура» усулини моҳияти шундаки, хато ёзув устидан ингичка чизиқ тортилиб, уни ёнига тўғри ёзув ёзилади, ҳамда бу хақда хато ёзувни тўғрилаган жавобгар шахс ёки бош бухгалтер муддатни кўрсатиб, имзо қўяди.
Масалан: «Материаллар» ҳисоб счетини дебети билан бухгалтерия хисоб реестрига 40050 сўм ўрнига, 40000 сўм ёзилган
40000 (14.03.05) «тўғриланганлигига ишонилсин» (имзо).
«Қизил қалам» усулидан бухгалтерия проводкаси нотўғри берилганида, ёки кўп сумма акс эттирилганида фойдаланилади.
«қизил қалам усули ёрдамида хато ёзув қизил рангли сиёҳ орқали тўғриланади. Яъни қизил рангда ёзилган рақам, шу рақам ёзилган оборот жами суммасидан айирилиши керак.
Қизил сиёҳдаги ёзув акс эттириб, хато ёзув тўғриланганидан сўнгра, тўғри бухгалтерия проводкаси ҳисоб регистрларига ёзиб қўйилади.
«Қизил қалам» усулига мисолни келтириш орқали талабаларни, ушбу усул моҳияти билан яқиндан таништирамиз.
Масалан: «Асосий ишлаб чиқариш» учун омбордан материал берилди 60000 сум. Ушбу жараён учун бухгалтерия проводкаси қўйидагича бўлади:
Дебет «Асосий ишлаб чиқариш» 60 000
Кредит «Материаллар» 60 000 сум
Бухгалтерия ходими томонидан эса, ҳисоб регистрларига 600 000 сўм акс эттирилгани аниқланди.
Хато ёзувни бир «О» рақамини ўчириш орқали тўғрилаш мумкин эмас. Демак, «қизил қалам» усулидан фойдаланишга тўғри келади.
600 000 –540 000 = 60 000

Бухгалтерия ҳисоб регистрларига 540 000 сўм ортиқча ёзилганлиги сабабли, 600 000 дан 540 000 айирилиши шарт. Схема кўринишида синтетик счетларга тааллуқли бухгалтерия ҳисоб регистрларидаги ёзувлар қўйидагича акс эттирилади.

Д+ Материаллар К - Д+ Асосий ишлаб чикариш К-
600 000 600 000
540 000 540 000

Аксинча, ёзилиши керак бўлган суммадан кам сумма ёзилгани аниқланса, «қўшимча ёзув» усулидан фойдаланилади.

Масалан, ходимларга ҳисобланган иш ҳисоботн даромад солиғи ушлаб қолинди 170 000
Хўжалик жараёни бухгалтерия ҳисоб регистрида қўйидаги бухгалтерия проводкаси асосида акс эттирилади:
Дебет «Ходимлар билан меҳнат ҳақи « юзасидан ҳисоб-китоб.
Кредит «Бюджет билан ҳисоб-китоб»
Хато ёзув орқали юқоридаги счетлар учун юритиладиган бухгалтерия ҳисоб регистрига 170 000 сони ўрнига 120 000 сони ёзилгани аниқланди.
170 000 – 120 000 = 50 000
Хато ёзув тўғриланиши учун 50 000 қўшимча ёзув акс эттирилиши керак.
Материаллар қийматида фарқлар ижобий ёки салбий бўлишига кўра тегишли счетларга «қўшимча ёзув» ёки «кизил ёзув» усули орқали акс эттирилади.

4. Бухгалтерия ҳисоби шакллари.

Корхоналар фаолияти ҳисоби юритилар экан, бунда бир неча бухгалтерия ҳисоб шаклларидан фойдаланади. Корхонада қўлланиладиган ҳисоб шаклларини танлаш қўйидаги омилларга боғлиқ бўлади:

• 
  корхона ҳисоб ишларини ҳажми кўп ёки камлигига;
  
• 
  корхона бухгалтерия ходимларининг малака ва тажрибаларига ва хакозо.
  

Корхонада қайси ҳисоб шакли қўлланилишидан қатъий назар, Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонунига тўлиқ амал қилиниши шарт.
Бухгалтерия ҳисоби шакллари қўйидаги турларга бўлинади:

0. 
   мемориал ордер шакли
   
1. 
   бош давтар шакли
   
2. 
   журнал ордер шакли
   
3. 
   электрон-автоматлаштирилган шакл
   

Бухгалтерия ҳисоби шакллари бир биридан қўйидаги хусусиятларига кўра фарқ қилади:

1. 
   Шаклдаги регистрларнинг сони, вазифасига кўра.
   

1. 
   Регистрлар ташқи кўринишига кўра.
   
2. 
   Регистрларда хронологик ва тизимли ёзувлар акс эттирилишига кўра.
   
3. 
   Синтетик ва аналитик ҳисоб маълумотларини биргаликда ёзиш тартибига кўра.
   
4. 
   Езувларни ёзиш тартиби ва техника воситаларнинг қўллаш тартибига кўра.
   

Қуйидаги бухгалтерия ҳисоби шаклларини алоҳида, алоҳида кўриб ўтиш орқали улар хусусиятларига тўхтаб ўтамиз.