3- ma’ruza. Ma’lumotlar bazasi modеllari va mohiyat-aloqa modeli Reja

Relyatsion ma’lumotlar modeli. Ma’lumotlarni relyatsion modeli asosida munosabat tushunchasi yotadi. Munosabatni ikki o‘lchamli jadvallar yordamida tavsiflash qulay. Jadval tushunarli va inson uchun oddiy. Munosabatlar to‘plami ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan birga ular orasidagi bog‘lanishlarni modellashtirish imkonini beradi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan ierarxik, tarmoqli va boshqa ma’lumotlarni tasvirlash usullarini shunday ikki o‘lchamli jadvalga keltirish mumkin. Bunday jadvallar quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi.

1. 
   Jadvalni har bir ma’lumot elementi maydon hisoblanadi va takrorlanuvchi guruhlar bo‘lmaydi;
   
2. 
   Barcha ustunlar bir jinslidir;
   
3. 
   Har bir ustunga nom tayinlangan;
   
4. 
   Jadvalda bir xil satr ikki marta uchramaydi;
   
5. 
   Bunday jadvalda satr va ustunlar ixtiyoriy tartibda qaraladi va ixtiyoriy ketma-ketlikda ishlatilishi mumkin.
   

Yuqoridagi sanab o‘tilgan ma’lumotlar modelidan tashqari hozirgi kunda quyidagi ma’lumotlar modellari ham amaliyotga kirib kelmoqda.

1. 
   Ko‘p o‘lchamli ma’lumotlar modellari;
   
2. 
   Oo’yektga yo‘naltirilgan ma’lumotlar modellari.
   

Shuningdek boshqa ma’lumotlar modellariga asoslangan har xil tizimlar ham ishlab chiqilmoqda. Bular qatorida quyidagilarni sanash mumkin.

1. 
   ob’yekt- relyatsion;
   
2. 
   semantik;
   
3. 
   yo‘naltirilgan;
   
4. 
   konseptual va boshqalar.
   

Ulardan ba’zilari bilimlari bazasi va dasturlash tillarini integratsiyalashga xizmat qiladi.

3.4-rasm. Ma’lumotlar bazasini loyihalashning asosiy bosqichlari
PS – predmet soha;
ILM – infologik model;
DLM – datalogik model;
MFM – ma’lumotlarni fizik modeli; AT – axborot tizimi.
Hozirgi kunda axborot tizimlarini loyihalash xilma–xil usullari mavjud. Umuman olganda, axborot tizimlarini dasturiy ta’minotini yaratish interaktiv xarakterga ega. Axborot tizimlarini loyihalashni asosiy bosqichlari va ular orasidagi bog‘lanish 2.4-rasmda keltirilgan.
AT loyihalashni 1- bosqichida predmet sohasida mantiqiy axborot tuzilmasini quramiz. U PSni va foydalanuvchini talablarini o‘zida mujassamlashtiradi. Bunda biz aniq MBBTga bog‘lanmagan ravishda bu ishlarni bajaramiz, ya’ni PSni axborot-logik tavsifi bajariladi. Bu bosqich infologik model qurish bosqichi deb ataladi. MBBT vositasi yordamida ma’lumotlarni mantiqiy bog‘lanishlarini tashkil qilish ma’lumotlar bazasini DLMini bildiradi. Bu model yordamida ma’lumotlar elementlari orasidagi mantiqiy bog‘lanishlarni aks ettiradi. DLMni ma’lumotlarni saqlash muhiti bilan bog‘laydigan bosqich ma’lumotlarni fizik modeli deyiladi.
Hozirgi kunda PSni tavsiflash uchun ko‘p usullar mavjud. Shulardan biri ob’yekt-aloqa usulidir. Bu usulni ba’zan Ulman – CHen usuli ham deyiladi. PSni mohiyat-aloqa usulida tavsiflaganda quyidagi bosqichlarda ish olib boriladi:

1. 
   PS ni ob’yektlari aniqlanadi;
   
2. 
   Oo’yekt sohalari (atributlari) belgilanadi va uning kalit parametri aniqlanadi. Kalit parametri ob’yektni identifikatsiyalaydi;
   
3. 
   Oo’yektlar o‘rtasida aloqa o‘rnatiladi va ular sinflarga ajratiladi;
   
4. 
   Maxsus belgilar kiritilib, ob’yekt aloqa diagrammasi o‘rnatiladi.
   

Bu diagramma PS ning infologik modeli grafik tasviri hisoblanadi.
ER modeli ma'lumotlarni quyidagicha tavsiflaydi:

1. 
   Oo’yektlar va ob’yektlar majmui;
   
2. 
   Aloqa va munosabatlar majmui (Relations);
   
3. 
   Xususiyatlar (Attributes), ob'yekt va munosabatlarni tavsiflovchi xususiyatlar.
   

ER modeli ob’yektlar majmuasini ifodalaydi. Lekin ob’yektlar ularning atributlari bo‘yicha tavsiflanadi.